Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα

Η ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ

ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Κούλα Ξηραδάκη

Ο φεμινισμός σαν κοινωνική θεωρία για την ισότητα των δύο φύλων και σαν κίνηση για την απόκτηση της ισότητας των γυναικών στον οικονομικό, αστικό και πολιτικό τομέα, εμφανίστηκε το 19^ο αιώνα.

Λίγο παλιότερα, το 1776, η Αμερικανίδα Άβιγκαιλ Άνταμς, εκ μέρους ομάδας γυναικών, έγραψε στον άντρα της, Σάμουελ Άνταμς, που ήταν ένας απ’ τους κύριους συντελεστές της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας στη Φιλαδέλφεια, για ν’ αξιώσει από το Κογκρέσο τα δικαιώματα της γυναίκας.

Γύρω στα 1836 η Ερνεστίνα Ροζ, Πολωνέζα εξόριστη στην Αμερική, ανέπτυξε αξιόλογη φεμινιστική δραστηριότητα.

Το 1840, κατά το Παγκόσμιο Συνέδριο του Λονδίνου εναντίον της δουλείας, συζητήθηκε και η συμμετοχή γυναικών σ’ αυτό, αλλά απορρίφτηκε. Υστερ’ απ’ αυτό οι Αμερικανίδες αντιπρόσωποι, Μοττ και Βάντελ Φίλιπς, αποφάσισαν να οργανώσουν αυτοτελή γυναικεία κίνηση. Η πρώτη συγκέντρωση γυναικών έγινε στη Νέα Υόρκη στις 17 Ιουλίου 1848 και αποτελεί το πρώτο φεμινιστικό συνέδριο στην ιστορία του φεμινιστικού κινήματος. Ακολουθεί η ίδρυση και άλλων φεμινιστικών σωματείων στην Αμερική.

Μολονότι ολόκληρη η ανθρωπότητα συγκλονιζόταν κατά την εποχή εκείνη για τις ελευθερίες του «κυρίαρχου λαού» και των ελευθέρων όντων, εν τούτοις οι λέξεις ον και λαός ουδέποτε εννοούσαν τη γυναίκα. Οι κινητοποιήσεις των γυναικείων αμερικανικών σωματείων έμεναν άκαρπες. Ο «Εθνικός Σύνδεσμος για την ψήφο της γυναίκας», με πρόεδρο την Κάδυ Στάντον, και ο «Σύλλογος υπέρ των δικαιωμάτων των μαύρων και των γυναικών» ήταν οι δυο σύλλογοι που επεξεργάστηκαν ειδική προσθήκη στο Ομοσπονδιακό Σύνταγμα των ΗΠΑ, αλλά η προσθήκη επικυρώθηκε τροποποιημένη, χωρίς να δοθεί ψήφος στις γυναίκες.

Τον Αύγουστο του 1854 η Φρειδερίκη Μπρέμερ δημοσίευσε στους «Τάιμς» μια έκκληση για διεθνή συνεργασία των γυναικών. Έτσι προετοιμάστηκε το πρώτο Διεθνές Συνέδριο Γυναικών στην Ουάσιγκτον, το 1888.

Στην Ευρώπη ο φεμινισμός εμφανίστηκε το 18^ο αιώνα. Η Μαίρη, κόρη του αναρχικού Wollstonecraft,  δημοσίευσε το 1792 τη «Διεκδίκηση των δικαιωμάτων της γυναίκας και της πολίτιδος» (1791). Οι προκηρύξεις της Ρόζας Λακόμπ και της Ασπασίας Καρλμιγκέλι προκάλεσαν ειρωνικά σχόλια. Τότε ιδρύθηκαν στη Γαλλία οι πρώτες λέσχες γυναικών και οι «Εταιρείες των φίλων της αλήθειας». Στη Γαλλική Επανάσταση, αν και πήραν μέρος γυναίκες, εν τούτοις έκλεισαν τις λέσχες, και καρατόμησαν ή φυλάκισαν αρκετές φεμινίστριες.

Το 1838 τα δικαιώματα της γυναίκας διαγράφηκαν από το πρώτο σχέδιο του καταστατικού χάρτη για τα δικαιώματα του ανθρώπου. Το όλο κέρδος των γυναικών ήταν ότι τους επιτράπηκε το διδασκαλικό και το νοσοκομειακό επάγγελμα. Ο Ναπολεόντειος κώδικας διαπνέεται από πνεύμα αντιφεμινιστικό. Το 1848 ο ουτοπιστικός ακόμα σοσιαλισμός του Φουριέ, του Πιέρ Λαρού και του Ανφαντέν, περιλάμβανε στο πρόγραμμά του πολιτικά δικαιώματα για τη γυναίκα. Αντίθετα, ο τόσο προοδευτικός Προυντόν διακήρυττε τη φυσική, διανοητική και ηθική μειονεξία της γυναίκας. Το 1849 η Ζαν Ντερουάν, διευθύντρια της «Γυναικείας Γνώμης» (Opinion des Femmes), υπέβαλε βουλευτική υποψηφιότητα.

Η Γεωργία Σάνδη υποστήριζε ότι η γυναίκα είναι απ’ τη φύση της βλάκας, και η Νέκκερ έλεγε ότι «η δημιουργική δύναμη λείπει απ’ τις γυναίκες, ούτε είναι δυνατό ν’ αποδοθεί σ’ αυτές ένα έργο μεγάλο που να δοξάσει αιώνα ή έθνος».

*   *

*

Η 8 του Μάρτη 1857 είναι μέρα-ορόσημο για το παγκόσμιο φεμινιστικό κίνημα. Την ημέρα εκείνη οι εργάτριες ιματισμού της Νέας Υόρκης ξεσηκώθηκαν για πρώτη φορά σαν εργαζόμενες γυναίκες, έκαναν απεργία και διαδήλωσαν στους δρόμους διαμαρτυρόμενες για τους άθλιους όρους δουλειάς. Η αστυνομία τις χτύπησε.

Το 1910 η Γερμανίδα επαναστάτρια Κλάρα Τσέτκιν πρότεινε στο Σοσιαλιστικό Συνέδριο της Κοπεγχάγης να κηρυχθεί η 8 του Μάρτη σαν παγκόσμια αγωνιστική ημέρα της γυναίκας. Κι από τότε γιορτάζεται σ’ όλο τον κόσμο.

Από το 1865-1880 το κέντρο της φεμινιστικής δραστηριότητας είναι η Αγγλία. Το 1865 ο  Τζων Στούαρτ Μιλλ εμφανίζεται ως ένθερμος υποστηρικτής του γυναικείου φύλου. Γράφει: «Η γυναίκα καταδυναστεύεται συχνάκις εκ της θρησκείας, σχεδόν πάντοτε εκ του νόμου, αείποτε δε εκ των ηθών. Όθεν ουδέν δικαιολογεί την καταδυνάστευσιν αυτών». Το 1866 επιτροπή από επιφανείς γυναίκες υπέβαλαν, μέσω του Τζων Στούαρτ Μιλλ, στη Βουλή των Κοινοτήτων αίτηση με 1.499 υπογραφές και ζητούσαν τη χειραφέτηση των φορολογούμενων γυναικών. Ιδρύθηκαν πολλοί φεμινιστικοί σύλλογοι στο Λονδίνο, στο Μάντσεστερ, στο Μπρίστολ, κ.α. Επικεφαλής της γυναικείας κίνησης ήταν η Λυδία Μπέκερ. Το 1869 δόθηκε δημοτική ψήφος στις γυναίκες στην Αγγλία. Το 1888 εκλέγονται οι δυο πρώτες δημοτικοί σύμβουλοι στο Λονδίνο, που όμως η εκλογή τους ακυρώθηκε. Το 1897 ιδρύεται η ομοσπονδία των φεμινιστικών συλλόγων με τίτλο «Εθνικόν Συμβούλιον Αγγλίδων».

Όλη αυτή η φεμινιστική κίνηση στην Αμερική και στην Ευρώπη είχε βαθιά απήχηση και στην Ελλάδα.

*   *

*

Η ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ως εδώ είδαμε ότι η Ελλάδα κατά τον 19^ον αιώνα είχαμε κάποια φεμινιστική κίνηση, αλλά όχι οργανωμένη. Ακριβέστερα είχαμε άτομα με προοδευτικές ιδέες που ενεργούσαν –εξέδιδαν φεμινιστικές εφημερίδες, έγραφαν άρθρα, έκαναν ομιλίες- με σκοπό να εξυψώσουν την γυναίκα πνευματικά, ηθικά και κοινωνικά.

Ο σοσιαλιστής Πλάτων Δρακούδης (1858-1934) στα 1911-12 δίνει σειρά διαλέξεων με θέμα τις σχέσεις των δύο φύλων και την «αποκατάστασιν της γυναικός». Η αίθουσα ήταν πάντα γεμάτη, ιδίως από γυναίκες, που παρακολούθησαν την όλη σειρά με αδιάπτωτο ενδιαφέρον.

Η Εφημερίς των Κυριών, στις 15.6.1912, παραθέτει μια συνοπτική περίληψη των όσων είπε στις διαλέξεις του και δημοσίευσε στην Έρευνα, το σοσιαλιστικό όργανο, ο Πλ. Δρακούλης. Να μερικά αποσπάσματα:

·        Η σχέσις των δύο φύλων έχει συνδεθή στενώς με την οικονομικήν ανάγκην της γυναικός. Ο ερωτο-οικονομικός αυτός συνδυασμός εδημιούργησε το γυναικείον πρόβλημα.

Ως εκ του ερωτο-οικονομικού συνδυασμού, η γυνή είναι εντελώς υποδουλωμένη εις τον άνδρα. Δρα υπό το κράτος αλλοτρίας βουλήσεως.

Έχει εμποδισθή η ανάπτυξις των οικονομικών ικανοτήτων της γυναικός. Αι γυναίκες μετέχουν του εθνικού πλούτου μόνον κατά παραχώρησιν των ανδρών.

Πηγή όλων των ανθρωπίνων δεινών είναι ο συνδυασμός της καρδίας με την τσέπην. Εντεύθεν η εκτροχίασις της ερωτικής σχέσεως, και η κατάπτωσις του γάμου.

·        Η βιοπάλη και η εκ του γάμου σχέσις είναι δύο δυνάμεις αι οποίαι πρέπει να διατηρούνται εν ισορροπία, δια να αναχαιτίζεται ο διαφορισμός των φύλων. Άπαξ η γυνή απεκλείσθη της βιοπάλης, η ισορροπία διεταράχθη. Η γυνή επιτυγχάνει τον βιοπορισμόν της δια της ενασκήσεως των λειτουργιών αυτής ως γυναικός και όχι δια την ενασκήσεως των λειτουργιών αυτής ως ανθρωπίνου όντος.

·        Ο υπερβολικός διαφορισμός των δύο φύλων είναι αποτέλεσμα της νοσηράς καταστάσεως η οποία επιτρέπει την συγχώνευσιν της οικονομικής ανάγκης με την ερωτικήν ανάγκην.

Εις τας μεθόδους της ανατροφής και εκπαιδεύσεως, αντί να παρεμποδίζωμεν την πρόοδον του διαφορισμού των φύλων, απεναντίας την ενθαρρύνομεν γυμνάζοντες διηνεκώς τα θήλεα να σκέπτωνται ότι είναι πρώτον θήλεα και έπειτα ανθρώπινα όντα. Επίσης τα άρρενα ότι είναι πρώτον άρρενα και έπειτα ανθρώπινα όντα.

Ο αρχέγονος ανήρ έχει υποδουλώση την αρχέγονον γυναίκα αφαιρέσας την οικονομικήν ανεξαρτησία της δια είδους τινός συμβάσεως, καθ’ ην η γυνή συναινεί να τέρπη τον άνδρα, ο δε ανήρ συναινεί να τρέφη την γυναίκα.

Η γυνή αποκλεισθείσα από την ανεξάρτητον δράσιν προς βιοπορισμόν κατεδικάσθη ν’ αναπτύξη όλας τας ιδιότητας του παρασιτισμού.

·        Το ότι επί μάλλον και μάλλον αι γυναίκες προτιμούν την αγαμίαν είναι απόδειξις ότι ο γάμος υπό τας σημερινάς συνθήκας είναι δια την γυναίκα αφόρητος ζυγός.

Ο σημερινός γάμος είναι αργυρώνητος, επομένως άναγνος.

·        Το να επιτυγχάνη μια γυνή τον άρτον της διά των λειτουργιών της ως γυναικός είναι αποτρόπαιον. Εν τούτοις τον σημερινόν γάμον δεν τον θεωρούμεν αποτρόπαιον. Αγάπη και φιλοκέρδεια είναι δύο ασυμβίβαστα και αλληλοσυγκρουόμενα πράγματα. Ημείς όμως τα εδέσαμεν μαζί κατά τρόπον φρικώδη…

·        Ο ερωτο-οικονομικός συνδυασμός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του πλουτοκρατικού καθεστώτος, διατηρεί δε τα άγρια ένστικτα του αγρίου ατομισμού.

Το γυναικείον κίνημα είναι αποτέλεσμα της αυτοσυνειδήσεως την οποίαν λαμβάνει η γυνή, ακριβώς όπως το εργατικόν κίνημα είναι αποτέλεσμα της αυτοσυνειδήσεως την οποίαν λαμβάνει βαθμηδόν ο εργάτης.

Η γυνή βραδέως μεν, αλλ’ ασφαλώς επανέρχεται εις την ανεξαρτησίαν της.

·        Η προιξ είναι σφραγίς και απόδειξις της γυναικείας εξαρτήσεως από τον άνδρα. Η προιξ έχει αυτήν την σημασίαν, ότι απαγορεύεται εις την γυναίκα να παράγη, αλλά τη επιτρέπεται να καταναλίσκη.

·        Ο μέγας σκοπός της μητρότητος είναι να μας δώση εν ανθρώπινον ον υπέρτερον των γονέων του.

Διά την εξάσκησιν παντός έργου θεωρείται απαραίτητος μία περίοδος προπαρασκευής και απόκτησις προσόντων. Διά την μητέρα, η οποία έχει την ευθύνην ζωής και θανάτου ολοκλήρου του ανθρωπίνου γένους, ουδέ η ελαχίστη προπαρασκευή θεωρείται αναγκαία!

Συνήθως συγχέομεν τας δύο εννοίας «Οικογένεια» και «Γάμος» αλλ’ άλλος είναι ο θεσμός της οικογενείας και άλλος ο θεσμός του γάμου. Η οικογένεια είναι εκλείπον λείψανον της αρχεγόνου διαρρυθμίσεως της κοινωνίας. Ο γάμος είναι αύξουσα ανάπτυξις πλήρους κοινωνικού βίου.

Μόνον καθόσον δρώμεν εκτός της οικογενειακής εστίας καθιστάμεθα ανθρωπίνως αναπτυγμένοι, πολιτισμένοι, κοινωνικοί.

Το συντρώγειν οικογειακώς, ήτο άλλοτε εις την αρχέγονον εποχήν ο μόνος ενωτικός δεσμός, αλλ’ εις την σημερινήν ατομικοποίησιν του κοινωνικού βίου δεν συνίσταται η οικογενειακή ενότης εις μόνον τον στόμαχον.

Το 1903 ο Γρηγ. Ξενόπουλος θίγει ένα καίριο θέμα, το ζήτημα της ελευθερίας του έρωτα. Και καλεί τις Ελληνίδες να εκφέρουν τη γνώμη τους. Μετά από ένα χρόνο ο Ξενόπουλος γράφει με τίτλο «Αι μη γράφουσαι», στο Ημερολόγιο του Σερουίου του 1904, ότι από τις χιλιάδες των αναγνωστριών του απήντησε μία και μόνη κι εκείνη με ψευδώνυμο, «Σοφία Ο». Γράφει, λοιπόν:

·         Αι Ελληνίδες δεν θέλουν ούτε καν ν’ ακούσουν περί ελευθερίας του έρωτος. Ο αγνός έρως ο καταλήγων εις τον νόμιμον γάμον και κάποτε ο γεννώμενος μετά τον γάμο. Η ευλογημένη οικογένεια η προκύπτουσα εκ του γάμου, αυτό είναι το ιδανικόν των. Δεν αναγνωρίζουν καμίαν πλάνην εις τα παραδεδεγμένα και τα πατροπαράδοτα. Δεν επιθυμούν καμίαν μεταβολήν και ελευθερίαν. Δεν παραδέχονται καν ότι υπάρχει ζήτημα. Η σιωπή τους εις απάντησίν μου.

*

*   *

Η Ευγενία Ζωγράφου, η διηγηματογράφος που εξέδιδε την Ελληνική Επιθεώρηση, γράφει στο τεύχος Αυγούστου- Σεπτεμβρίου 1915 (σελ. 556) για την «Εργασία της Γυναικός»:

·         Ο καθημερινός τύπος από της στιγμής που εκηρύχθη η επιστράτευσις, ομιλεί συνεχώς περί της εργασίας της γυναικός. Η απομάκρυνσις των ανδρών από της εργασίας των, λόγω των πολεμικών αναγκών της χώρας, δείχνει πόσον μεγάλην σημασίαν έχει δια την κοινωνικήν και οικογενειακήν αρμονίας η συμμετοχή της γυναικός εις ευρύτερον κύκλον δράσεως. Είναι προφανέστατον και δεν χωρεί Δευτέρα γνώμη ότι επιβάλλεται εις την Ελληνίδα να βγη με περισσότερον θάρρος εις την βιοπάλην της ζωής. Αλλά τούτο δεν αρκεί.

Μαζί με τας ενεργείας μας προς ενθάρρυνσιν της γυναικός διά ν’ ανταποκριθή προς τα σημερινάς ανάγκας, οφείλομεν να εργασθώμεν δια να προπαρασκευάσωμεν την γυναίκα ικανήν δια τας εργασίας δια τας οποίας την προορίζομεν. Οργάνωσις και προπαρασκευή πρέπει να μας απασχολήσουν όχι μόνον δια το ταραγμένον και κινδυνώδες αυτό παρόν, αλλά και δια το αδιατάρακτον προσεχές μέλλον.

Πρέπει να ευρεθή γυμνασμένη και οπλισμένη με τα ψυχικά και υλικά εφόδια που θα την στηρίξουν εις την επιτυχή  σταδιοδρομίαν της. Ό,τι δεν έγινε μέχρι σήμερον, ας γίνη από της στιγμής αυτής. Σχολαί ειδικαί ας καταρτισθούν διά την γυναίκα της εργασίας. Το αναποφάσιστον Αρσάκειον που διστάζει ν’ αφήσει να εισέλθει άπλετον φως της νεωτέρας ζωής, της θετικής εργασίας, ας χρησιμεύσει ως φυτώριον προς διάδοσιν γνώσεων πρακτικών δια την Ελληνίδα της αύριον. Τα γυναικεία σωματεία ας εργασθούν να προπαρασκευάσουν την γυναίκα. Αι συντεχνίαι και οι σύλλογοι οι ανήκοντες εις επαγγελματικάς τάξεις, ας σκεφθούν πως θα καταστεί δυνατόν να μεταβληθούν τα γυναικεία μέλη των οικογενειών των εις εργάτας χρησίμους και συνεργάτας σοβαρούς σε κάθε περίστασι της ζωής.

Ας ανακοπούν αι πληθωρικαί συγκεντρώσεις των ωδείων που απασχολούν τας σκέψεις κάθε αχρήστου κορασίδος και ας γίνει ενέργεια να τραπεί το ακατάσχετον ρεύμα της νεανικής κουφότητας εις έργον αληθινής ζωής. Όσοι οι παράγοντες που σε κάθε έκτακτον περίστασιν παρουσιάζονται σωτήρες του ελληνισμού, ας δείξουν τέλος ότι αισθάνονται σοβαρωτέραν την αποστολήν των, ας εργασθούν με κάποιον σύστημα, δια να καταστήσουν την Ελληνίδα ικανήν να εργάζεται, να βοηθεί τον άνδρα της ή τον αδελφόν της και, το σπουδαιότερον, μόνη της να μπορεί να βγάζει το ψωμί της.

Πριν το 1920, έχουμε προσωπικότητες του επιστημονικού κόσμου που μιλάνε για αστικά και πολιτικά δικαιώματα της γυναίκας π.χ., ο έγκριτος νομομαθής του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους Διονύσιος Σωμερίτης, σε μια διάλεξή του στις 15.12.1918, έθεσε αυτός πρώτος το θέμα της γυναικείας ψήφου. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κωνστ. Τριανταφυλλόπουλος, στα εγκαίνια του Σοσιαλιστικού Ομίλου Γυναικών, που έγιναν στις 5.11.1919, μίλησε για τη θέση της Ελληνίδας στον Αστικό Κώδικα.

Στο πρόγραμμα της ομάδας των Κοινωνιολόγων, που ίδρυσε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, αναφερόταν και το αίτημα να δοθεί ψήφος στις γυναίκες. Και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας ευθύς μετά την ίδρυσή του (1918), στις εκλογές του 1920 έριξε το σύνθημα να δοθεί ψήφος στις γυναίκες.

Ο οργανωμένος αγώνας για την πολιτική χειραφέτηση της Ελληνίδας άρχισε το 1920 με την ίδρυση του «Συνδέσμου για τα δικαιώματα της γυναικός», με αποκλειστικό σκοπό ν’ αγωνιστεί για την πολιτική, κοινωνική και οικονομική εξύψωση της γυναίκας με τον άνδρα. Ο Σύνδεσμος ήταν τμήμα της μεγάλης διεθνούς οργάνωσης υπέρ της γυναικείας ψήφου «International Woman Suffrage Alliance». Πρόεδρος του Συνδέσμου εξελέγη η Μαρία Νεγρεπόντη, Αντιπρόεδρος η Αύρα Θεοδωροπούλου, Γραμματέας η Μαρία Δεσύπρη (Σβώλου) και μέλη οι Εύχαρις Πετρίδου, Ελένη Πολιτάκη, Μυρσίνη Κλεάνθους, Ελένη Κορύλλου (Άλκης Θρύλος), Ρόζα Ιμβριώτη και Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού.

Κάθε Δευτέρα συγκεντρώνονταν και έκαναν ομιλίες και συζητήσεις, στις οποίες έπαιρναν μέρος όχι μόνο γυναίκες αλλά και άντρες φεμινιστές, όπως ήταν ο Δημ. Γληνός, ο Αλέξ. Σβώλος, ο Σωκ. Κουγέας, ο Κωνστ. Μελάς βουλευτής Ιωαννίνων, ο Αθανάσιος Τυπάλδος-Μπασιάς βουλευτής Κεφαλληνίας, ο Βασιλακάκης βουλευτής Λέσβου, ο Σκουριώτης, ο Θ. Ζήσης κ.ά.