Ο Γερμανός φιλόσοφος-κοινωνιολόγοςΤέοντορ Βίζενγκρουντ Αντόρνο, μέλος της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης,από τις πιο γοητευτικές και πολύπλευρες προσωπικότητες του 20ού αιώνα

Πριν πενήντα χρόνια, τον Αύγουστο του 1969, πέθανε στην Ελβετία ο Τέοντορ Βίζενγκρουντ Αντόρνο, μια από τις πιο γοητευτικές και πολύπλευρες προσωπικότητες του 20ού αιώνα.

Ο Αντόρνο ήταν φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, θεωρητικός της μουσικής και μέλος της γνωστής Σχολής της Φρανκφούρτης.

Γεννήθηκε το 1903 στη Φρανκφούρτη. Ο πατέρας του, έμπορος εβραϊκής καταγωγής, του μεταδίδει τις αξίες του εβραϊκού πολιτισμού όπως και το ιδανικό για την επιδίωξη της ολοκλήρωσης. Από τη μητέρα του, γεννημένη Ιταλίδα, αποκτάει το δεύτερο όνομά του, Αντόρνο, και τον ενθουσιασμό για τη μουσική. Η δραστηριότητά του ως δοκιμιογράφου και θεωρητικού επηρεάζεται έντονα από το έργο του εξαδέλφου του, πολιτικοφιλόσοφου Βάλτερ Βενιαμίν.

Όπως οι περισσότεροι κριτικοί διανοούμενοι της εποχής μας, από πολύ νωρίς αποστρέφεται τις θεωρίες που διακρίνονται για τον ολοκληρωτικό δογματισμό τους. «Το όλο και το λάθος» αποτελούν γι’ αυτόν μια ενότητα, η οποία είναι δυνατό να επηρεαστεί με την εντατική και διαρκή μελέτη των λεπτομερειών της ζωής.

Το ενδιαφέρον του για τη σύγχρονη μουσική φέρνει το νεαρό Αντόρνο στη Βιένη, όπου γνωρίζεται με τους πατέρες της δωδεκάφθογγης τεχνικής Σένμπεργκ και Βέμπερν. Ο Άλμπαν Μπεργκ θα είναι ο δάσκαλός του.

Η έντονη πολιτιστική ζωή της Βιένης της δεκαετίας του ’20 –που κυριαρχείται από την παρουσία των Κοκόσκα, Σίλε, Κράους και Τρακί-  συναρπάζει τον Αντόρνο. Ιδρύει το περιοδικό «Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ» και καταγίνεται με την εντατική μελέτη της ψυχανάλυσης και των έργων του Κίρκεγκααρντ, του Νίτσε και ιδιαίτερα του Μαρξ.

Το 1931 επιστρέφει στη Φρανκφούρτη και μαζί με τον Μαξ Χορχάιμερ ιδρύουν το Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών. Μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ απαγορεύεται η συνέχιση της λειτουργίας του και ο Αντόρνο όπως και οι άλλοι συνάδελφοί του διαφεύγουν στο εξωτερικό.

Για τέσσερα χρόνια διδάσκει στην Οξφόρδη και το 1950 πηγαίνει στις ΗΠΑ για να βρει τον Χορχάιμερ. Εκεί γνωρίζεται με τον συγγραφέα Τόμας Μαν και γίνεται ο μουσικός του σύμβουλος στο ανέβασμα της Θεατρικής διασκευής του «Δόκτορα Φάουστ».

Από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά του έργα ξεχωρίζει «Η διαλεκτική του διαφωτισμού» που έγραψε μαζί με τον Χορχάιμερ. Με προφητική οξυδέρκεια οι συγγραφείς αναλύουν στο παράδειγμα των ΗΠΑ τις αρνητικές συνέπειες για την πνευματική αυτονομία του ατόμου μιας κοινωνίας που δομείται σ’ όλους τους τομείς των δραστηριοτήτων της με βάση τη βιομηχανική παραγωγή και την κατανάλωση. Κύριο μοτίβο της θεωρίας του Αντόρνο παραμένει η κριτική της θετικιστικής κοσμοαντίληψης, η οποία καθυποβάλλει τις αισθητικές και αφηρημένες αξίες στα κριτήρια της πρόβλεψης και της αξιοποιησιμότητας.

Μετά τον πόλεμο επιστρέφει στη Γερμανία και το 1952 επαναλειτουργεί το ινστιτούτο που τώρα ενσωματώνεται στο πανεπιστήμιο. Η «κριτική θεωρία» που αναπτύσσουν ο Αντόρνο και ο Χορχάιμερ βρίσκει μεγάλη ανταπόκριση στις τάξεις των εξεγερμένων φοιτητών. Πολλά από τα συνθήματα του ’68 έχουν σχέση με τον Αντόρνο. «Η αλήθεια είναι κάτι που δεν υπάρχει». «Στόχος της τέχνης είναι να φέρει στην τάξη το χάος»

Ο ίδιος, όμως, διαφοροποιείται από την έννοια του «Αντορνισμού» και τις δυναμικές διαμαρτυρίες, ενώ κάποια στιγμή απαιτεί την επέμβαση της αστυνομίας. Η μετριοπαθής στάση του θα γίνει πολύ αργότερα η αιτία της καταδίκης της θεωρίας του από τη Νέα Αριστερά.

Όπλο του Αντόρνο ήταν πάντα η οξυδέρκεια του πνεύματός του και η έντονη αισιοδοξία του που περιόριζε τη δριμύτητα της κριτικής του.

Κι ακόμη να επισημάνουμε ότι το ίδιο του το έργο το αποδεικνύει ότι και οι επιστημονικές εργασίες μπορούν να διαμορφώνουν ένα πολύτιμο και ενδιαφέροντα από αισθητική και φιλολογική άποψη λόγο.

..........................................................................................................................................................

Δημοσιεύτηκε στη στήλη του Γ.Θρακιώτη "ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ" του "Βορέα"(τεύχος 50) τον Αύγουστο του 2009, πριν δέκα χρόνια.