"Το νέο βιβλίο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μένανδρος μας βοηθά να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τον άνθρωπο και μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή"

Κ. Καραθεοδωρή, Η ενσάρκωση της ελληνικής ευφυΐας

Μυθιστορηματική Βιογραφία

Της φιλολόγου Ελένης Χατζή

          Αγαπητοί προσκεκλημένοι, φίλες και φίλοι, είναι πολύ μεγάλη η χαρά μου για την παρουσίαση ενός ακόμα βιβλίου για τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, ενός ακόμα βιβλίου από τον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη, ο οποίος έχει εκδώσει βιβλία λογοτεχνικά, ιστορικά και παιδαγωγικά και έχει ασχοληθεί επί χρόνια με τη ζωή και το πολύπλευρο έργο του σπουδαίου Έλληνα μαθηματικού.  Καρπός της έρευνάς του είναι δύο πεζογραφήματα:Μια απρόσμενη συνάντηση Αϊνστάιν-Καραθεοδωρή (2010) και Η τελευταία εξίσωση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή (2013). Η προσωπικότητα του Κ. Καραθεοδωρή του κοσμοπολίτη επιστήμονα με τον περιπετειώδη βίο και τη σημαντική προσφορά στην επιστήμη των Μαθηματικών, της Φυσικής, της μηχανικής και της Αρχαιολογίας εξακολουθεί να εξάπτει το ενδιαφέρον, αν και στην Ελλάδα η ζωή και η επιστημονική του προσφορά δεν έχουν ακόμα επαρκώς εκτιμηθεί και λίγοι γνωρίζουν λεπτομέρειες για τον βίο και το πολυσχιδές και εκτεταμένο έργο του.

          Το νέο βιβλίο λοιπόν που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μένανδρος μας βοηθά να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τον άνθρωπο και μαθηματικό Κ. Καραθεοδωρή μέσα από μια επιμελημένη προσεκτικά και θαυμάσιας αισθητικής έκδοση. Στην εικόνα του εξωφύλλου κυριαρχεί η φιγούρατου μεγάλου επιστήμονα, που αποπνέει ηρεμία, σιγουριά, γαλήνη. Κανένα σκοτάδι στην ολοφώτιστη ματιά του και στο θαρρετό βλέμμα του που διαπερνάει το χρόνο και βυθίζεται στη ψυχή μας, ενώ λίγο πίσω μαζί με τις αγαπημένες του μαθηματικές πράξεις προβάλλει η μορφή του  Αϊνστάιν.

 Ο συγγραφέας παραθέτοντας πλούσιο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό και χειρόγραφες επιστολές με εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Αλβέρτος Αϊνστάιν, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η Πηνελόπη Δέλτα, ζωντανεύει μια πολυτάραχη εποχή και κατορθώνει να δώσει με ενάργεια και πειστικότητα το ανήσυχο πνεύμα και τον συναρπαστικό,  και γεμάτο ανατροπές βίο του Κ. Καραθεοδωρή.

Αν λοιπόνβιογραφία, ονομάζουμε την αφήγηση, σε πεζό λόγο, της ζωής ενός επιφανούς ανθρώπου, στη μυθιστορηματική βιογραφία, όπως συστήνεται το ανά χείρας βιβλίο, ο συγγραφέας ξεκινά από τα πραγματικά γεγονότα της ζωής ενός ανθρώπου και  μπορεί κανείς να πει ότι πρόκειται για ένα μυθιστόρημα γραμμένο με αφορμή τη ζωή ενός υπαρκτού προσώπου, γύρω από τον οποίο περιστρέφεται όλη η δράση.Παράλληλα, ο συγγραφέας της «μυθιστορηματικής βιογραφίας», επιστρατεύει τη δημιουργική του φαντασία και εστιάζει το ενδιαφέρον του στα αφηγηματικά μέσα που θα χρησιμοποιήσει προκειμένου να προσδώσει στο έργο του λογοτεχνική αξία. Εκκινεί –όπως και ο συστηματικός βιογράφος– από τα ιστορικά στοιχεία της ζωής του βιογραφούμενου προσώπου, τα οποία όμως συνταιριάζει με δικές του επινοήσεις, δημιουργώντας τελικά ένα λογοτεχνικό κείμενο σύμφωνο με τις συμβάσεις της μυθοπλασίας.

Κάθε βιογραφικό έργο μάς αποκαλύπτει πολλά όχι μόνο για το βιογραφούμενο αλλά και για τον συγγραφέα, καθώς η συγγραφή δεν συμπεριλαμβάνει έναν συγγραφέα που ξέροντας τι θέλει να πει, πηγαίνει σε ένα απόθεμα λέξεων και ξεδιαλέγει αυτές που θα χρησιμοποιηθούν. Έχει βέβαια στο μυαλό του μια εικόνα που θα διεκδικήσει μια λεκτική ταυτότητα. Για να δημιουργήσει ο συγγραφέας το λογοτεχνικό κόσμο που θα αποτελέσει την ατμόσφαιρα του κειμένου έχει στο μυαλό του μια πρόθεση. Αυτή η λογοτεχνική πρόθεση είναι ένα σχέδιο, ένα πλάνο του συγγραφέα που έχει φανερή συγγένεια με τη στάση του ίδιου απέναντι στο έργο του, τον τρόπο που αισθάνθηκε κι αυτό που τον έκανε να γράψει.

Με την ανάγνωση του βιβλίου αρχίζει να εκτυλίσσεται μία επικοινωνιακή διαδικασία που θα εισάγει τον αναγνώστη σε έναν κόσμο που θα δημιουργήσει τη δική του ατομική πραγματικότητα. Ο αναγνώστης εκφράζεται και επικοινωνεί μέσα από την πράξη της ανάγνωσης, γιατί όταν διαβάζει εγκαθιστά δεσμούς με το κείμενο, με τις φωνές του κειμένου.Δε διαβάζουμε απλώς, αλλά ταυτόχρονα νιώθουμε, ερευνούμε, ερμηνεύουμε. Η εμπειρία της ανάγνωσης είναι μια σύνθετη διαδικασία, από την οποία μπορεί να γεννηθεί μια νέα πραγματικότητα.

Οι «μυθιστορηματικές βιογραφίες» σε γενικές γραμμές, ικανοποιούν την όποια έφεση του αναγνώστη για γνώση και κυρίως για ιστορική μάθηση, ενώ ταυτόχρονα, παρουσιάζοντας σκηνές της ιδιωτικής ζωής του βιογραφούμενου ήρωα, ικανοποιούν την περιέργειά του και του επιτρέπουν συχνά την ταύτιση μαζί του.

Στη μυθιστορηματική βιογραφία του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη, η αφήγηση επιλέγει να μείνει πιστή στα συμβάντα της ζωής του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.  Με απλό ύφος αναπλάθει σε αδρές γραμμές την ιδιωτική και δημόσια ζωή του ήρωά του επιμένοντας στην πιστότητα της αναπαράστασης. Τα ντοκουμέντα που παρατίθενται στην αφήγηση δεν λειτουργούν μόνο ως τεκμήρια αληθοφάνειας, αλλά  επωμίζονται έναν πρωταγωνιστικό ρόλο, ώστε η τριτοπρόσωπη αφήγηση να συμπληρώνει τα κενά.

Δεν αφορά μόνο τη ζωή και το έργο του Καραθεοδωρή, αλλά και το περιβάλλον, τα γεγονότα, τα πρόσωπα που διαμόρφωσαν τις ιδέες, την ψυχή και το έργο του. Ο αναγνώστης παρακολουθεί την ιστορική περίοδο από το 1873 έτος γέννησης του Καραθεοδωρή μέχρι το 1950 έτος θανάτου του. Το βιβλίο είναι αποτέλεσμα χρόνιας ιστορικής και φιλολογικής έρευνας, καθώς ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης εργάζεται με την αντικειμενικότητα και την αποστασιοποίηση του ιστορικού, ερευνητή και την κριτική ανάλυση φιλολόγου. Διαβάζοντάς το έχεις την αίσθηση ότι συνομιλείς με τον ίδιο τον Καραθεοδωρή, καθώς ο συγγραφέας στήνει την πλοκή με τέχνη και αυθεντικότητα και όλα τα πρόσωπα αποτυπώνονται ολοκληρωμένα, φυσικά, εξελισσόμενα στον χρονικό άξονα μιας τέλειας γραμμικής αφήγησης. Με την επιλογή του ιστορικού ενεστώτα ως χρόνου αφήγησης ζωντανεύει τα γεγονότα, ενώ ταυτόχρονα ο παντογνώστης αφηγητής του προβαίνει στις απαραίτητες ελλείψεις, συμπυκνώσεις ή χρονικά άλματα, χωρίς να στερεί την αφήγηση σε συνεκτικότητα και φυσική ροή.

Το βιβλίο διακρίνεται σε τρία μέρη: το πρώτο μέρος αποτελεί τη μυθιστορηματική βιογραφία του Καραθεοδωρή. Είναι γραμμένη με γλαφυρότητα και σαφήνεια, με γλώσσα φυσική και ανεπιτήδευτη,   και μας ταξιδεύει στη ζωή του σπουδαίου Έλληνα μαθηματικού. Το μυθοπλαστικό στοιχείο του βιβλίου εισέρχεται διακριτικά στην αφήγηση, προκειμένου να δώσει πνοή στα πραγματικά  γεγονότα και να τα συνδέσει αρμονικά με τη μυθοπλασία. Τα βιογραφικά στοιχεία, το οικογενειακό, πνευματικό και κοινωνικό περιβάλλον του Καραθεοδωρή, τα παιδικά του χρόνια, οι εφηβικές ανησυχίες του, οι ιδέες του για τον κόσμο, το πάθος του για τα μαθηματικά δίνουν την ανθρώπινη διάσταση μιας ξεχωριστής προσωπικότητας. Εδώ ο συγγραφέαςπεριγράφει την ανέλιξη του Καραθεοδωρή στα γερμανικά πανεπιστήμια, τη φιλική του σχέση με τον Αϊνστάιν, τη γνωριμία και συνεργασία με κορυφαίους επιστήμονες όπως ο Ντάβιντ Χίλμπερτ, ο Φέλιξ Κλάιν και ο Χέρμαν Μινκόφσκι. Παράλληλα γράφει για τη γνωριμία του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τις προσπάθειες που έκαναν για την ίδρυση πανεπιστημίου στη Σμύρνη, που έληξε βίαια με ταγεγονότα της Μικρασιατικής καταστροφής και αργότερατην προσπάθεια αναβάθμισης της παιδείας στην Ελλάδα με το σχέδιο ανασυγκρότησης των πανεπιστημίων που έληξε επίσης άδοξα. Τον βλέπουμε σε προσωπικές στιγμές, ως οικογενειάρχη και άνθρωπο που αγαπούσε τη δουλειά του. 

Στο δεύτερο μέρος ο αναγνώστης πληροφορείται άγνωστες σημαντικές επιστολές όπου ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή συνομιλεί με τον πατέρα του Στέφανο, την αδερφή του Ιουλία Καραθεοδωρή-Στρέιτ και τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο αναγνώστης διακρίνει μέσα από τις επιστολές τις αγωνίες του και τις σημαντικές στιγμές του βίου του και έρχεται, σχεδόν αδιαμεσολάβητα, σε επαφή με τη σκέψη αυτής της ξεχωριστής προσωπικότητας του 20^ου αιώνα.

Στο τρίτο μέρος μαθαίνουμε το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας Καραθεοδωρή, γραμμένο από τον Στέφανο Γερουλάνο, Καθηγητή Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Όλα αυτά συνοδεύονται από οικογενειακές φωτογραφίες και τις βοηθητικές υποσημειώσεις. Μέσα από αυτές τις πληροφορίες μπορεί να κατανοήσει κανείς καλύτερα την ψυχοσύνθεση αυτού του ανθρώπου-θρύλου που λέγεται Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Αδέλφια, ξαδέλφια, γονείς, θείοι και πρόγονοι είχαν ένα και μόνο πράγμα στην καρδιά τους… την απελευθέρωση, την αναγέννηση της πατρίδας μας και τη μόρφωση των αδύνατων μελών της και σε κάθε περίπτωση αποτελούν μια οικογένεια προσφοράς και όχι δοσοληψίας.

 Η τεχνική που υποστηρίζει την ιστορικότητα της αφήγησης και ενισχύει τη βιογραφική της ποιότητα είναι αυτή της αυθεντικοποίησης μέσω των πολλών και ενδιαφερόντων τεκμηρίων, του φωτογραφικού υλικού, των ντοκουμέντων από προσωπικές, οικογενειακές ή επαγγελματικές στιγμές του Καραθεοδωρή, αλλά και η πλαισίωση του κειμένου με φωτογραφίες προσωπικοτήτων που δίνουν το στίγμα της εποχής και της δράσης του. Το πλούσιο αυτό υλικό είναι τόσο ενδιαφέρον που υποστηρίζει μια τεθλασμένη αλληλεπιδραστική ανάγνωση ανάμεσα στο γραπτό κείμενο και την πολυτροπική, κάποτε και μιμούμενη την υλικότητα εικονική αφήγηση.

Ποιος είναι ο Καραθεοδωρή, όπως τον βλέπουν και τον πλάθουν εν προκειμένω τα μάτια του μυθιστοριογράφου; Ανιδιοτελής, φιλόπατρις και ιδεολόγος.  Άνθρωπος του καθήκοντος, χωρίς δεύτερες σκέψεις και χωρίς γωνίες ο οποίος ανταποκρίνεται στην πρώτη πρόσκληση του Ελευθέριου Βενιζέλου, παραιτείται από το  Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και αναλαμβάνει την οργάνωση του Ιωνικού Πανεπιστήμιου στη Σμύρνη, αλλά και στη δεύτερη πρόσκλησή του –παρά την αποτυχία της πρώτης- για την αναμόρφωση των πανεπιστημίων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Είναι ο φιλέταιρος επιστήμονας που συνεργάζεται με τον  Αϊνστάιν και βοηθάει τους φίλους του στις κρίσιμες στιγμές, όπως έκανε με τον Kουρτ Ράιντμάστερ, υπογράφοντας το 1933 έκκληση κατά της απόλυσής του μαζί άλλους δεκαέξι μαθηματικούς.

Η ψυχογραφική αποτύπωση του μυθιστορηματικού Καραθεοδωρή φιλοτεχνεί έναν  τρυφερό σύζυγο και φιλόστοργο πατέρα, νηφάλιο και αυτοσυγκρατημένο απέναντι στην άδικη και μικρόψυχη συμπεριφορά που του επιφυλάσσει το ελληνικό πανεπιστημιακό κατεστημένο.

        Τα ιδανικά που προβάλλονται από τον μεγάλο Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή πρέπει να αποτελούν και τα ιδανικά του σήμερα. Ο συγγραφέας μας προσφέρει ένα λογοτεχνικό βιβλίο που «μορφώνει» και διαπαιδαγωγεί, χωρίς τον άγονο διδακτισμό και εκπέμπει οικουμενικά μηνύματα. Κατορθώνει να εμβαθύνει με τα λόγια και τις πράξεις των ηρώων του σε ψυχολογικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά θέματα και στάσεις ζωής που δίνουν αφορμή για σκέψη, προβληματισμό και περισυλλογή. Γενικά οι ήρωες των ιστοριών, οι λογοτεχνικοί ήρωες, αποτυπώνουν τη σκέψη και την οπτική για τη ζωή των συγγραφέων τους.

        Τα μαθηματικά, όπως και η λογοτεχνία, κινούνται στο χώρο της φαντασίας και οι μαθηματικοί εργάζονται όπως οι καλλιτέχνες. Ξεκινούν με μια σύλληψη και μετά την διατυπώνουν με βάση τις σχέσεις που την στηρίζουν. Ο μαθηματικός, όπως ένας ζωγράφος ή ένας ποιητής, είναι ένας δημιουργός. Το ζητούμενο είναι οι ιδέες, όπως και οι λέξεις να ταιριάζουν μεταξύ τους με αρμονικό τρόπο. Η αρμονία είναι το πρώτο κριτήριο της ομορφιάς, και δεν υπάρχει στον κόσμο θέση για άσχημα μαθηματικά. Ούτε για άσχημες ιστορίες.

        Κλείνοντας αξίζει να αναφερθούν τα λόγια του σπουδαίου μαθηματικού H. G. Hardy: «Τον Αρχιμήδη θα τον θυμούνται όλοι, όταν ο Αισχύλος θα ξεχαστεί. Γιατί οι γλώσσες πεθαίνουν ενώ οι μαθηματικές αλήθειες είναι παντοτινές. Η λέξη αθανασία, ίσως να είναι μια λέξη ανόητη, αλλά αν σημαίνει κάτι, αυτό το διεκδικεί πολύ περισσότερο απ’ τον καθένα ο μαθηματικός».

        Καλοτάξιδο εύχομαι από καρδιάς!

............................................................................................................

Μια εξαιρετική εισήγηση και προσέγγιση από τη φιλόλογο Ελένη Χατζή στο πλαίσιο της εκδήλωσης παρουσίασης του βιβλίου του συγγραφέα Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη "ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ-Μυθιστορηματική βιογραφία" την Κυριακή, 6 Οκτωβρίου 2019, στη Λέσχη Κομοτηναίων, στην Κομοτηνή.