"Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια και δημιουργική Σεφαραδίτικη κληρονομιά που αναπτύχθηκε στην πόλη μετά τον 15ο αιώνα"

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Της Μαρίας Καραφωτίου

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια και δημιουργική Σεφαραδίτικη κληρονομιά του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην πόλη (Θεσσαλονίκη) μετά τον 15^ο αιώνα. Μετά την φοβερή εκδίωξή τους από την Ισπανία από τους βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλλα το 1492, χιλιάδες Εβραίοι βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη, φέροντας μαζί τους τη γνώση του πολιτισμού της Αναγέννησης και των γλωσσών της Δυτικής Μεσογείου. Ειδικότητες όπως η τυπογραφία, η χαρτογραφία, οι ιατρικές επιστήμες και η γνώση των συγχρόνων όπλων, προσέδωσαν στους Εβραίους από την Ιβηρική χερσόνησο ιδιαίτερη αξία για τους Οθωμανούς. Ραβινικές διδασκαλίες και σχόλια συνόδευαν τους μετανάστες, μεταξύ των οποίων ήταν και τα κυριότερα καββαλίστικα συγγράμματα που βασίζονται στην παράδοση των μυστικιστών Εβραίων της Χερόνα. Πολύ γρήγορα, η Σεφαραδίτικη δημιουργικότητα στη Θεσσαλονίκη έφθασε στην ακμή της τον 16^ο αιώνα. Η πόλη προσέφερε ένα κλίμα ανεκτικότητας και οικονομικής σταθερότητας και δεν ήταν τυχαίο ότι δόθηκε στη Θεσσαλονίκη η ονομασία : «Μάδρε ντε Ισραέλ», η Μητέρα του Ισραήλ.

Η δημιουργική ώθηση των πρώτων Σεφαραδιτών μεταναστών είχε σαν αποτέλεσμα τη σταδιακή ίδρυση 32 κοινοτήτων, η κάθε μια με τη δικής της συναγωγή, παράδοση και ιδιαίτερα έθιμα, οι οποίες έφεραν την ονομασία του τόπου προέλευσης στην Ισπανία, Πορτογαλία και Ιταλία.  Στις σχολές που συνδέονταν με τις συναγωγές αυτές, ραβίνοι και μυστικιστές συνέχιζαν να διδάσκουν τη μεγάλη παράδοση του Εβραϊσμού της Ιβηρικής χερσονήσου.

Με το πέρασμα των αιώνων το μικρό εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης επεκτάθηκε για να στεγάσει τον αυξανόμενο αριθμό των νεκρών. Το 1940 υπήρχαν πάνω από 500.000 τάφοι.

Κατά τον 19^ο αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα, οι συνθήκες που είχαν συμβάλει στην ακμή της Εβραϊκής κοινότητας ανατράπηκαν λόγω πολέμων, εξεγέρσεων καθώς και των νέων δυνατοτήτων που προσφέρονταν στην Ευρώπη, την Ασία και την Αμερική για τους πιο εφευρετικούς και καινοτόμους Εβραίους. Την ίδια εποχή, παρουσιάστηκε μια νέα πρόκληση μετά την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στο Ελληνικό κράτος το 1912, στην προσπάθεια να προσαρμοστεί ο Εβραϊκός τρόπος ζωής στις απαιτήσεις του σύγχρονου εθνισμού. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της κεντρικής εβραϊκής συνοικίας της πόλης επιδείνωσε τις νέες συνθήκες.

Το 1941 η Ελλάδα υποτάχτηκε στις δυνάμεις του Άξονα και χωρίστηκε σε τρεις ζώνες κατοχής από τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους, Ιταλούς και Βούλγαρους. Η Θεσσαλονίκη, υπό Ναζιστική κατοχή, με την κοινότητα των 49.000 Εβραίων, δεν ήταν προετοιμασμένη να αντιμετωπίσει τη φρίκη της «τελικής λύσης». Προς το τέλος του 1944 δεν απέμειναν παρά λιγοστοί Εβραίοι. Το 96,5% της Εβραϊκής Κοινότητας της πόλης εξοντώθηκε στα στρατόπεδα θανάτου στη Πολωνία.

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης δημιουργήθηκε μέσα από το πλέγμα αυτών των ιστορικών συνθηκών. Είναι μια από τις δημιουργικές πρωτοβουλίες της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης με την συνδρομή του Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη 1997» που αναπαλαίωσε το κτίριο.

Στο Μουσείο στεγάζονται: α) Η φωτογραφική έκθεση Σάιμον Μάρκς, «Θεσσαλονίκη, Μητρόπολη του Σεφαριδισμού». Η έκθεση αυτή συγκροτήθηκε χάρη στις προσπάθειες της Μύριαμ Νόβιτς στο Κιμπούτς Μπέιτ Λοχαμέι α Γκεταόι, στο Ισραήλ, β) Η έκθεση «Memorias», με θρησκευτικά και λαογραφικά αντικείμενα, από το πανεπιστήμιο του Μπαρ Ιλάν, στο Ισραήλ. Η προσωρινή αυτή έκθεση περιλαμβάνει αντικείμενα των Θεσσαλονικέων Εβραίων που μετανάστευσαν στο Ισραήλ, όταν αυτό βρισκόταν ακόμη υπό Βρετανική Εντολή, γ) Μέρος της μόνιμης συλλογής του Μουσείου που είναι ακόμη σε στάδιο μελέτης και καταγραφής. (Ορισμένα από τα παραπάνω μπορεί ήδη να έχουν ολοκληρωθεί).

Το Μουσείο στεγάζεται σε ένα από τα σπάνια κτίρια της Εβραϊκής ιδιοκτησίας που σώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917. Το επιβλητικό αυτό κτίριο στο Κέντρο της Θεσσαλονίκης που στέγασε κατά καιρούς την Τράπεζα Αθηνών και τα γραφεία της εβραϊκής εφημερίδας “L’ Independent”, είναι σιωπηλός μάρτυρας της Εβραϊκής παρουσίας που κάποτε γέμιζε τους δρόμους της πόλης με τη γλώσσα του Θερβάντες και τις ευωδιές της κουζίνας της Σεβίλλης και του Τολέδου, σιωπηλή από την Παρασκευή έως το Σάββατο, στην διάρκεια του Σαμπάη.

Το Μουσείο εκτείνεται σε δυο επίπεδα και περιλαμβάνει διάφορες εκθέσεις:

·               Στο υπόγειο βρίσκονται ταφόπλακες και επιτύμβιες στήλες από τη μεγάλη εβραϊκή νεκρόπολη που εκτείνονταν ανατολικά από τα τείχη της πόλης. Η σειρά φωτογραφιών που συνοδεύει τις πλάκες απεικονίζει το νεκροταφείο και τους επισκέπτες του, όπως ήταν γύρω στο 1914.

·               Στο κεντρικό σημείο του πρώτου πατώματος εκτίθεται η ιστορία της εβραϊκής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη από τον 3^ο αιώνα Π.Κ.Π. μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η έκθεση σχεδιάστηκε στο Κιμπούτς Μπέιτ Λοχαμέι α Γκεταότ στο Ισραήλ και χρηματοδοτήθηκε από το ίδρυμα “Michael Marks Charitable Trust”.

·               Η τρίτη έκθεση περιλαμβάνει τη σημαντική δουλειά που έγινε από το Πανεπιστήμιο Μπαρ-Ιλάν του Ισραήλ για την καταγραφή και τεκμηρίωση της παρουσίας των Θεσσαλονικέων Εβραίων στο Ισραήλ. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπου αυτούς μετανάστευσαν στην υπό Βρετανική Διοίκηση Παλαιστίνη στα μέσα της δεκαετίας του 1930 και η έκθεση αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία πτυχών της ζωής και την μνήμης της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή αυτή. Την έκθεση αυτή συμπληρώνουν αντικείμενα των συλλογών του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης

·               Η τέταρτη έκθεση αναφέρεται στη γενοκτονία, όπως αυτή επηρέασε την Ισραηλιτική Κοινότητα στο σύνολο της μεταξύ των ετών 1941 και 1943, όταν η πλειονότητα της Κοινότητας –περίπου 49.000 μέλη –συστηματικά εκτοπίστηκε στα στρατόπεδα Άουσβιτς και Μπέργκεν Μπέλσεν. Εκτιμάται ότι αφανίστηκε ποσοστό 96,5% του συνολικού πληθυσμού.

Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης είναι νομικό πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου. Υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Λειτουργεί βάση νόμου 2456/20 «περί ισραηλιτικών Κοινοτήτων», το ιδρυτικό της Διάταγμα και το Καταστατικό της, που εγκρίθηκε με διάταγμα. Τελεί υπό τον έλεγχο του κράτους στο οποίο υποβάλει προς έγκριση τον προϋπολογισμό και απολογισμό της. Ανώτατο όργανό της είναι η εικοσαμελής Κοινοτική συνέλευση που εκλέγεται με καθολική ψηφοφορία κάθε τέσσερα χρόνια. Επίσης η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης επιθυμώντας να ενθαρρύνει την έρευνα και τη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας και να συμβάλλει στην περαιτέρω σύσφιξη των δεσμών της Ελλάδας και του Ισραήλ, ανέλαβε την ανέγερση πτέρυγας μέσα στο κτιριακό συγκρότημα του Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ. Η πτέρυγα αυτή ονομάστηκε «Οίκος της Ελλάδας», εγκαινιάστηκε στις 14/3/1984, με την παρουσία κορυφαίων προσωπικοτήτων του πολιτικού και του πνευματικού κόσμου, όπως ο αείμνηστος Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κων/νος Τσάτσος και ο αείμνηστος καθηγητής Μανώλης Ανδρόνικος και αφιερώθηκε στη μνήμη των Ελληνοεβραίων σπουδαστών που αφανίστηκαν στο ολοκαύτωμα.

Πληροφορίες –κείμενα από το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Τραγούδι

Στα αγόρια δίνανε μια πλήρη παραδοσιακή ενδυμασία όταν έφθαναν στα 18 τους χρόνια, όπως λέει και ένα από τα παλιά λαϊκά ισπανοεβραϊκά τραγούδια:

Daniel dize su padre

yo mi senior padre ya me arrivi al diez y ocho

yo visto cubbe, antari y capitana

y un kushak de lana

y cundurias queazen frizi frizi

y ora que dize danga danga.

"Ο Ντανιέλ λέει στον πατέρα του

Πατέρα, είμαι ήδη δεκαοχτώ

Φοράω τζουμπέ, ανταρί και καπιτάνα και ζώνη μάλλινη.

Και παπούτσια που κάνουν τρίτζι τρίτζι

Και ρολόϊ που κάνει ντίγκι ντίγκι".

...................................................................................................................................................................

Το παραπάνω αφιέρωμα για το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης της Μαρίας Καραφωτίου δημοσιεύτηκε στον "Βορέα"(τεύχος 53) το Νοέμβριο του 2009, πριν δέκα χρόνια.