ΤΕΡΕΖΑ, ΜΙΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ Η ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΦΡΕΝΤΥ ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΣΤΗ ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΜΕ ΦΟΝΤΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ ΤΟΥ 1922

Οι ανταποκρίσεις του Έρνεστ Χέμινγουεϊ, η Τερέζα –μια συναρπαστική Ελληνίδα, η υπόσχεση του Φρέντυ Γερμανού στη Μελίνα, ο Μπαζίλ Ζαχάρωφ ένα όνομα θρύλος της Ευρώπης.

Το βιβλίο του Έρνεστ Χέμινγουεϊ «Τα δύσκολα χρόνια» στο πλαίσιο της σειράς «ΤΑ ΑΓΝΩΣΤΑ ΝΟΜΠΕΛ» από τον εκδοτικό οίκο της Θεσσαλονίκης, «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ», ήταν πριν 25 χρόνια μια ευχάριστη έκπληξη –ανακάλυψη. Δεν ανακάλυπτα προφανώς τον λογοτέχνη, κάτι που είχε συμβεί πολλά χρόνια πριν, κατά τα γυμνασιακά μου χρόνια, αλλά τον δημοσιογράφο που έγινε αυτόπτης μάρτυρας της «σιωπηλής μακάβριας πορείας της Θράκης», έτσι όπως ο ίδιος την χαρακτήριζε και την περιέγραφε σε μια από τις ανταποκρίσεις του στην Καναδική εφημερίδα «ΤΟΡΟΝΤΟ ΣΤΑΡ». Ήταν μια δημιουργική περίοδος ιστορικής και πολιτιστικής αυτογνωσίας, αποτέλεσμα της συμμετοχής στα Θρακικά σωματεία της Αθήνας που έχουν μια τεράστια συμβολή στην ανάδειξη του ιστορικού και πολιτιστικού φορτίου της Θράκης, όταν ακόμη και σήμερα το επίσημο ελληνικό κράτος δεν έχει καταφέρει να προχωρήσει στην έκδοση ενός βιβλίου τοπικής ιστορίας, ώστε αυτό να ενταχθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία. Να επανέλθουμε, όμως, στον Χέμινγουεϊ που μας άφησε γραπτά λογοτεχνικά τεκμήρια για την πιο οδυνηρή περίοδο της ιστορίας του Θρακικού Ελληνισμού, ο οποίος μετά από χιλιάδες χρόνια έπρεπε να ξεριζωθεί από τις πατρογονικές εστίες του και να πληρώσει ένα βαρύτατο φόρο αίματος και οδύνης χωρίς ακόμη και σήμερα να έχουν αποσαφηνιστεί, στο βαθμό που θα έπρεπε, τα πραγματικά αίτια για την μεγαλύτερη στην ιστορία των Ελλήνων τραγωδία. Είχα εντυπωσιαστεί και δεν μπορούσα να εξηγήσω πως βρέθηκε ο Αμερικανός λογοτέχνης –δημοσιογράφος στην Ανατολική Θράκη. Και από το βιβλίο δεν προέκυπτε καμία εξήγηση γι’ αυτή την απόφασή του.

Η απάντηση ήρθε μια δεκαετία αργότερα. Παρακινούμενος ο επίσης λογοτέχνης –δημοσιογράφος Φρέντυ Γερμανός από τη Μελίνα, «την καλύτερη φίλη που είχε ποτέ στη ζωή του», ήρθε και μας χάρισε ένα λογοτεχνικό δώρο με αφορμή τη ζωή μια συναρπαστικής Ελληνίδας, της Τερέζας Δαμαλά «Πρέπει να γράψεις την ιστορία της», του είχε πει η Μελίνα, για να προσθέσει : «Για μένα είναι απ’ τις συναρπαστικές Ελληνίδες του αιώνα μας. Σκέψου πόσα τόλμησε να κάνει. Σκέψου ότι έσπρωξε τον Χέμινγουεϊ να ’ρθει στην Ελλάδα. Ακόμα και οι αμαρτίες της είχαν μια αγιότητα. Και βέβαια η αγάπη της για τη Θράκη και η ιστορία της με τον Κεμάλ είναι πράγματα που δεν μπορεί να τ’ αψηφάει ένας συγγραφέας».

Στο υστερόγραφο του ιστορικού αυτοβιογραφικού μυθιστορήματός του με τίτλο «Ένα τριαντάφυλλο για την Τερέζα» ο Φρέντυ Γερμανός γράφει:

«Η Τερέζα Δαμαλά είναι υπαρκτό πρόσωπο –βιάζομαι να κάνω αμέσως τη δήλωση αυτή, κυρίως για τον δύσπιστο αναγνώστη, που θ’ αναρωτιέται πως μια τέτοια ιστορία δεν γλίστρησε ποτέ στα επίσημα κατάστιχα της ελληνικής κοινωνίας.

»Δεν είναι η πρώτη φορά. Το ίδιο υπαρκτός ήταν κι ο έρωτας της Πηνελόπης Δέλτα για τον Ίωνα Δραγούμη – μια ιστορία σίγουρα ακόμα πιο συγκλονιστική, τουλάχιστον για την Αθήνα της εποχής. Ούτε κι αυτό όμως πέρασε στα επίσημα κατάστιχα. (‘Όπως κι ένα σωρό άλλα). Ευτυχώς οι συγγραφείς έχουν τα δικά τους κατάστιχα».

Ο Φρέντυ Γερμανός μας εξιστορεί πως έφτασε στην ανασύνθεση των γεγονότων εκείνης της εποχής με φόντο την Ανατολική Θράκη του 1922 μέσα από τη συγκλονιστική ζωή της ηρωίδας του βιβλίου και των άλλων πρωταγωνιστών του, του Έρνεστ Χέμινγουεϊ και του σερ Μπαζίλ Ζαχάρωφ, που είναι η άλλη μυστηριώδη μορφή που επηρέασε καθοριστικά τη ζωή της Τερέζας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης, αφού ήταν ο μεγαλύτερος έμπορος όπλων και ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ευρώπης στις αρχές του 20ού αιώνα!

Η λαμπερή θεά των ζωγράφων της Μονμάρτης που αψηφούσε τον μύθο της

Η Σοφία Λασκαρίδου θυμόταν το ταραγμένο πρόσωπο της φίλης της τον Δεκέμβρη του 1921, όταν είχε ξαναπάει στο Παρίσι.

«Φοβάμαι», της είχε πει.

«Μη χάσουμε τη Μικρά Ασία;»

«Μη χάσουμε την Αδριανούπολη».

Τι αρρώστια κι αυτή! Η Σοφία Λασκαρίδου δεν μπορούσε να καταλάβει τη φίλη της. Η λαμπερή  Θεά των ζωγράφων της Μονμάρτης αψηφούσε τον ίδιο της τον Μύθο. Είχε όλο το Παρίσι στα πόδια της κι εκείνη ονειρευόταν να γυρίσει στη Θράκη και να φυτεύει πατάτες!

Είχε βέβαια να τη δει τριάντα χρόνια. Ή μάλλον η Σάρα Μπερνάρ είχε να τη δει τόσο, γιατί η Τερέζα ήταν τότε ακόμα ενός μηνός.

Για πολλά χρόνια η Τερέζα πίστευε πως ήταν γεννημένη στη Θράκη. «Στην Αδριανούπολη», τη διόρθωναν, αλλά εκείνη ξανάλεγε με πείσμα : «Στη Θράκη». Σ’ όλη τη Θράκη!

Η Τερέζα είχε ανθίσει στην Αδριανούπολη μαθαίνοντας ν’ αγαπάει την ήρεμη γη και τους ήρεμους ανθρώπους. Δεν μιλούσε πολύ, αλλά τα γονίδια της παρισινής ζούγκλας που έκρυβε μέσα της την έκαναν να μαντεύει πράγματα που δεν της τα ’χαν πει.

Και τότε ήταν που η Τερέζα το ’χε αποφασίσει. Ως εκείνη την ώρα ήταν σαν να ’βλεπε μια πολεμική ταινία, αλλά ξαφνικά, ακούγοντας τον Χέμινγουεϊ να μιλάει για τη Θράκη, ένιωσε πως έπαιζε κι εκείνη στο έργο.

«Θα έρθω κι εγώ!».

«Τερέζα, σκοτώνονται άνθρωποι εκεί πέρα».

Αλλά τώρα πια τίποτε δεν μπορούσε να τη σταματήσει. Τέλειωνε ο Σεπτέμβρης του 1922 και ίσως μαζί του να τελείωνε η Ελλάδα- τουλάχιστον εκείνη η Ελλάδα που είχε αγαπήσει.

«Θα έρθω κι εγώ … Γεννήθηκα στη Θράκη δεν το ’ξερες; Εκεί πέρα έχω αφήσει την ψυχή μου. Εσύ βέβαια με γνώρισες στο Μιλάνο σαν μια καθωσπρέπει Ελληνίδα … Που ύστερα βέβαια μπορεί να έγινε μια κολασμένη Ευρωπαία – αν υπολογίσουμε όσα έκανα μετά».

»… Δεν μετανιώνω ούτε για μία ώρα της ζωής μου. Έζησα όλα όσα ήθελα να ζήσω –ίσως και λιγότερα! Έζησα! Τώρα ήρθε η ώρα της Θράκης».

*

*   *

ΣΕΡ ΜΠΑΖΙΛ ΖΑΧΑΡΩΦ

Το Παρίσι στα 1919 ήταν διαφορετικό απ’ ό,τι στα 1922 –οι άνθρωποι δεν πίστευαν ακόμα πως είχε τελειώσει ο πόλεμος.

«Οι Γάλλοι δεν πίστεψαν ποτέ ότι κέρδισαν τον πόλεμο», θα έλεγε στην Τερέζα ο σερ Μπαζίλ Ζαχάρωφ, την πρώτη μέρα της στο Παρίσι.

Είχαν συναντηθεί τυχαία στη ρεσεψιόν του Ριτς –εκείνος έφευγε, εκείνη ερχόταν.

Δεν ήταν πολύ διαφορετικός από την τελευταία φορά που τον είχε δει, δηλαδή πριν δυο χρόνια. Είχε πάντα το ίδιο επιβλητικό μούσι και φορούσε πάντα την ίδια λευκή κάσκα που τον έκανε να μοιάζει με κυνηγό της αφρικανικής ζούγκλας. Η φιγούρα ήταν ίσως συμβολική. «Μέσα σε τέσσερα χρόνια ο γραφικός αυτός κυνηγός κεφαλών έγινε ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ευρώπης», έγραψε μια εφημερίδα. Μέσα σε τέσσερα χρόνια, δηλαδή τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου. Ο σερ Μπαζίλ είναι ένα καλός υπηρέτης της ζούγκλας», παραδεχόταν η ίδια εφημερίδα. «Δεν σκοτώνει θηρία αλλά ανθρώπους που συμφέρει βέβαια περισσότερο. Κάποια μέρα ίσως μάθουμε ότι αυτός ήταν που έκανε τον Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ίσως και να τον είχε κάνει. Δεν θα του κόστιζε τίποτε να πληρώσει τον φονιά του Ροδόλφου της Αυστρίας στα 1914 για να μπορέσει να πουλήσει αργότερα τα καράβια του και τα κανόνια του. Ο σερ Μπαζίλ δεν είχε πολύ στενές σχέσεις με την ηθική.

Όλα αυτά όμως ήταν πολύ μακριά απ’ την Τερέζα που γνώριζε λίγα πράγματα για τις επιχειρήσεις του μεγιστάνα. Για κείνην ήταν ο θείος Μπαζίλ. Δεν ήταν βέβαια ακριβώς θείος της, αλλά έτσι είχε μάθει να τον λέει από τα μακρινά χρόνια της Θράκης. Τον είχε δυο τρεις φορές στην Αδριανούπολη και άλλες τόσες στην Αθήνα –η τελευταία φορά ήταν έναν μήνα πριν απ’ την εξορία της Κορσικής.

Ο σερ Μπαζίλ ήταν φίλος του Βενιζέλου κι αργότερα θα έριχνε κάμποσα εκατομμύρια φράγκα στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας. Ακόμα κι η κατάληψη της Σμύρνης, που θα γινόταν σε λίγους μήνες απ’ τον ελληνικό στρατό, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι είχε σαν χορηγός της τον σερ Μπαζίλ Ζαχάρωφ.

Όλη η Ευρώπη είχε χορηγό τον σερ Μπαζίλ. Ο Λόυδ Τζωρτζ, ο Άγγλος πρωθυπουργός, του είχε απονείμει το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής. «Δια τας εξαιρέτους υπηρεσίας του» έγραφε η περγαμηνή, εννοώντας, σε απλά γαλλικά, ότι χάρη στα κανόνια του σερ Μπαζίλ οι Γάλλοι θα σταματούσαν τους Γερμανούς έξω απ’ το Παρίσι. Ο ίδιος ο Ζαχάρωφ έλεγε κυνικά :

«Πρώτη φορά ένα παράσημο μου στοίχισε τόσο ακριβά –δέκα τόνους γερμανικό αίμα».

Ύστερα του είχε έρθει η πετριά της Μικράς Ασίας. Τώρα που οι Τούρκοι είχαν διαλυθεί, ήταν ευκαιρία ν’ αρπάξει ο Βενιζέλος όσα μπορούσε. Τη Σμύρνη σίγουρα –ίσως και την Πόλη. Μήπως ο Ζαχάρωφ ήταν χορηγός και της Μεγάλης Ιδέας;

Αυτό βέβαια η Ιστορία δεν θα τολμούσε να το αρθρώσει ποτέ...