Ο σπουδαίος φιλόλογος και πανεπιστημιακός δάσκαλος Εμμανουήλ Κριαράς, συγγραφέας του μνημειώδους "Λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας"(1100-1669) στη Μαρία Νικολάου και στον "Βορέα" πριν δέκα χρόνια

«Είμαι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Έγινα ομότιμος χάρης εις την χούντα η οποία με απέλυσε τότε» έχω πατήσει ήδη το «rec», βεβαιώνομαι για μια ακόμη φορά  ότι η εγγραφή γίνεται κανονικά  και κάθομαι στην καρέκλα,   δίπλα στον Εμμανουήλ Κριαρά, κοντά σε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στο χώρο της ελληνικής γλώσσας, δημοτικιστής και εισηγητής του μονοτονικού. Έκλεισε τα 100 χρόνια ζωής, αλλά παραμένει νέος. Γιατί τι άλλο είναι ένας νέος από έναν άνθρωπο που παρακολουθεί την εποχή του, αντιλαμβάνεται τις αλλαγές γύρω του και συμμετέχει σε αυτές; Πιάνει το νήμα της κουβέντας πρώτος εκείνος, αφού πριν με έχει υποδεχτεί ζεστά και φιλόξενα στο σπίτι του.« Αυτό βέβαια δεν με εμπόδισε να ασχολούμαι με την επιστήμή  μου, επειδή με απομάκρυναν από το Πανεπιστήμιο, διότι εγώ ήδη είχα αρχίσει να ετοιμάζω ένα μεγάλο λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας, επομένως η απόλυση μου έδωσε περισσότερο χρόνο για να ασχοληθώ με το λεξικό και το λεξικό αυτό προχώρησε. Βέβαια, κανονικά, έως το 97, είχα εκδώσει 14τόμους του λεξικού μου. Αναγκάστηκα, όμως, να διακόψω αυτή την απασχόληση σε μεγάλο βαθμό γιατί η γυναίκά μου είχε αρρωστήσει πολύ άσχημα και θα έπρεπε να είμαι κοντά της στο σπίτι. Από τότε σταμάτησα το λεξικό. Είχα προχωρήσει στο γράμμα «Π», αλλά ευτυχώς ένα Ίδρυμα που τότε είχε ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη, το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας προθυμοποιήθηκε να αναλάβει τη συνέχιση του λεξικού μου. Εγώ πρόθυμα έδωσα όλα τα αρχεία που είχα, όλο μου το λεξικογραφικό αρχείο, το παραχώρησα και εκείνοι ανέλαβαν να συνεχίσουν την λεξικογραφική εργασία έως το «Ω», διότι εγώ είχα φτάσει έως το «Π». Ευτυχώς το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας μπόρεσε να προχωρήσει και μάλιστα, ως πρώτα δημοσιεύματά του έκανε σε δύο τόμους, μια περίληψη των 14 τόμων του Λεξικού μου. Το λεξικό γίνεται έτσι προσιτό όχι μόνο στην έρευνα αλλά και σε οποιοδήποτε ενδιαφέρεται να μελετήσει την μεσαιωνική γλώσσα στα κείμενα και περισσότερο στο σχολείο. Επίσης, το Κέντρο Γλώσσας εξέδωσε και ακόμη δύο τόμους, συνέχεια των δεκατεσσάρων δικών μου, τον 15^ο και το 16^ο » τον  ακούω τώρα να λέει  συντροφιά με το δυνατό φύσημα του  Νοτιά και τον ήχο από τις  εργασίες των συνεργείων του δήμου, που βρίσκονται σε εξέλιξη,   για την αποκατάσταση των ζημιών που προκάλεσαν οι «γνωστοί- άγνωστοι» τις προηγούμενες μέρες…πολύ σύντομα εκεί θα φτάσει η κουβέντά μας με τον Ε. Κριαρά να υπερασπίζεται με πάθος τους νέους…

Εμμανουήλ Κριαράς:

«Για την κατάσταση της νεότητας ευθύνεται η κοινωνία, δεν ευθύνονται οι νέοι»

Οι μαθητές σας λένε ότι ολόκληρη η ζωή σας υπήρξε ύμνος στην εργασία - και τώρα ακόμη σας βρήκα να  δουλεύετε, ήσασταν και εξακολουθείτε να είστε  δάσκαλος της γλώσσας…

Μετά το θάνατο της γυναίκάς μου, που μου στοίχισε πάρα πολύ, πέρασα αυτή τη μεγάλη δοκιμασία και μπόρεσα να ξαναγυρίσω πάλι στην επιστημονική μου απασχόληση, βέβαια, όχι πια στο Λεξικό και στην Πανεπιστημιακή δραστηριότητα που είχε διακοπεί. Ήδη από το 74, μετά την κατάλυση της Δικτατορίας, και την επάνοδο της Δημοκρατίας θέλησα να βοηθήσω στην πνευματική ανασυγκρότηση. Τότε, η κυβέρνηση του Καραμανλή αναγνώρισε την δημοτική γλώσσα, εγώ παλιός δημοτικιστής ξεκίνησα τότε έναν αγώνα και για την πλήρη επικράτηση της δημοτικής, αλλά και για την καλύτερη χρήση της δημοτικής γλώσσας από τους διανοουμένους, από όλους οι οποίοι ενδιαφέρονται να την γράψουν και να την μελετήσουν.

Αγώνας άοκνος, χωρίς να έχει ακόμη ολοκληρωθεί…

Είναι αλήθεια ότι δεν είχα σοβαρά προβλήματα υγείας και μπόρεσα να εργαστώ και μπορώ ακόμη να έχω και την δυνατότητα και την χαρά να σας δέχομαι εδώ και να συζητούμε τέτοια θέματα.

Πώς προέκυψε η μεγάλη αγάπη για τη δημοτική και τη γλώσσα;

Η ψυχή κάθε λαού είναι η γλώσσα του. Η ψυχή κάθε λαού, διότι με τη γλώσσα εκφράζει, τους πόνους του, τους πόθους του, τα όνειρά του. Η έκφραση, το αποτύπωμα  της κοινωνίας είναι η γλώσσα.

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από  λεξιπενία;

Κάνουμε κατάχρηση αυτής της λέξης. Λεξιπενία; Τι θα πει λεξιπενία; Κάθε γλώσσα έχει τον πλούτο της και μάλιστα η ελληνική γλώσσα, και στην αρχαία μορφή και στην σύγχρονη, έχει τον πλούτο της. Όταν δεν μελετούμε τη γλώσσα, δεν την ξέρουμε. Εεε αυτός που δεν την ξέρει έχει λεξιπενία, αλλά ο λαός δεν έχει λεξιπενία διότι εκφράζεται και μπορεί να γράφει. Λεξιπενία χαρακτηρίζει εκείνον που δεν αγαπάει τη γλώσσα. Αυτός έχει την λεξιπενία, δεν μας χαρακτηρίζει η λεξιπενία, κάθε άλλο.

Κινδυνεύει και από τι η γλώσσα;

Δεν νομίζω. Πολλοί κινδυνολογούν ανοήτως, χωρίς να ξέρουν καν την ελληνική γλώσσα. Συμβαίνει να κινδυνολογούν, χωρίς να ενδιαφέρονται όσο θα έπρεπε για την ελληνική γλώσσα, αν ενδιαφέρονταν θα έβλεπαν ότι δεν κινδυνεύει. Κινδυνεύουν αυτοί, όσοι δεν γνωρίζουν και δεν ενδιαφέρονται να μάθουν την ελληνική γλώσσα.

Δημοτικιστής και βαθιά δημοκράτης…

Δημοκράτης βαθύτατα. Πολύ σωστά το είπατε. Με στεναχωρούν ιδιαίτερα τα γεγονότα τα πρόσφατα τα οποία συνέβησαν σε ολόκληρη την Ελλάδα. Η Θεσσαλονίκη που έχει το προνόμιο να λέγεται συμπρωτεύουσα, χωρίς να είναι. Είναι μεγάλη πολιτεία και στις μεγάλες πολιτείες, όπως ξέρετε, η κοινωνική κατάσταση είναι πολύ απογοητευτική. Με την ανώμαλη παρουσία πολλών θεμάτων, με όλες τις αναποδιές και με καταστάσεις πολύ θλιβερές.

Για ποιους λόγους ενδημεί τόση τυφλή και υπόγεια βία, πίσω από την αρυτίδωτη επιφάνεια της κοινωνικής μας τάξης και ασφάλειας; Πού οφείλεται;

Στον ξεπεσμό της κοινωνίας, στον ξεπεσμό της κοινωνία γι’ αυτό βλέπουμε ότι και τα πολιτικά πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά. Βλέπετε ότι η πολιτική  είναι ο καθρέφτης της κοινωνικής ζωής, δεν μπορεί να είναι διαφορετική από ό,τι η ίδια η κοινωνία. Δυστυχώς οι κοινωνίες σήμερα, για ποικίλους λόγους, έχασαν την παλαιά τους υπόσταση. Υπάρχει μια υποβάθμιση σε όλα, είναι πολύ στενάχωρη για εκείνον που βλέπει τα πράγματα αντικειμενικά και μάλιστα για έναν ηλικιωμένο σαν εμένα που έζησε και παλαιότερες εποχές, που ήταν ομαλότερες, μολονότι από τον τόπο μας δεν έλειψαν ποτέ οι ανωμαλίες.

Το βέβαιο είναι ότι ο τόπος μας ποτέ δεν μας αφήνει να πλήξουμε…

Δεν ξέρω, αν πλήττουν πολλοί για άλλους λόγους, αλλά οι κοινωνικές  ανακατωσούρες, όταν γίνονται, δεν αφήνουν να εμφανίζεται η πλήξη.

Υπάρχει δημοκρατικό έλλειμμα σήμερα, που μας διακρίνει καθολικά ως κοινωνία;

Μεγάλο! Υπάρχει, παρόλο που λέμε ότι επανήλθε εδώ και δεκαετίες η Δημοκρατία, ελλείμματα Δημοκρατίας, έχουμε πολλά, που θα πρέπει να τα αντιμετωπίσει και η κοινωνία στο σύνολό της και η πολιτική ζωή και οι διανοούμενοι και οι σκεπτόμενοι άνθρωποι οι οποίοι πρέπει να παύσουν να βρίσκονται στο γυάλινο πύργο τους και να ενδιαφερθούν για τα κοινωνικά πράγματα, διότι πολλοί τους κατηγορούν και δίκαια ότι μένουν μέσα στον πύργο τους και αδιαφορούν.

Που απαντάται περισσότερο αυτό το έλλειμμα και πώς εξηγείται;

Στο ότι η παιδείά μας δεν βρίσκεται στο ύψος που θα θέλαμε. Όχι μόνο δεν βρίσκεται στο ύψος, αλλά βρίσκεται σε μια πτώση. Ο δημοτικισμός, η δημοτική γλώσσα που αναγνωρίστηκε κάποτε, έδωσε μια νέα ώθηση, δυστυχώς τα άλλα θέματα που παρουσιάστηκαν κάθε τόσο, υποβάθμισαν την παιδείά μας και στην κατώτατη και στην μέση και στην ανώτατη εκπαίδευση.

Τα βίαια γεγονότα που ζήσαμε αυτές τις μέρες ήταν η αποκάλυψη του πόσο ατελής και βαθιά τραυματισμένη είναι η δημοκρατία για την οποία επαιρόμαστε ή εξυφάνθηκε κάποιο σχέδιο από σκοτεινά κέντρα, όπως ειπώθηκε;

Τι εννοούν ότι υπάρχει συνωμοσία κατά της παιδείας; Όχι βέβαια. Συνωμοσία δεν υπάρχει, νομίζω ότι όλοι ενδιαφερόμαστε για την παιδεία, αλλά είναι φυσικό να διαφωνούμε σε πολλά σημεία ως προς τη θεραπεία της άσχημης κατάστασης που υπάρχει σήμερα. Βρίσκομαι μακριά από την ανωτάτη εκπαίδευση, δεν μπορώ να ξέρω όλα τα προβλήματα, ούτε είμαι ειδικός, ώστε να ασχολούμαι με αυτά. Πρέπει, όμως, να πω ότι η κατάσταση της παιδείας γενικότερα με απογοητεύει. Πρέπει οι αρμοδιότεροι να φροντίσουν να υπάρξει μια βελτίωση των πραγμάτων διότι αλλιώς βαδίζουμε πολύ άσχημα.

Για την πορεία των νέων τι σκέφτεστε;

Τι να σας πω; Οι νέοι παίρνουν το παράδειγμα των μεγαλυτέρων τους. Αν δεν τους δώσουν καλό παράδειγμα οι νέοι δεν μπορούν  να προχωρήσουν, όσο θα έπρεπε να προχωρήσουν. Για την κατάσταση της νεότητας ευθύνεται η κοινωνία, δεν ευθύνονται οι νέοι διότι οι νέοι περιμένουν διαπαιδαγώγηση. Δεν παιδεύονται αυτομάτως, αλλά πρέπει να τους δώσουμε μόρφωση, να τους δώσουμε παιδεία, άμα δεν τους δίνουμε μένουν πίσω και δικαιολογημένα μπορούν να μας κατηγορούν ότι τους αφήνουμε ορφανούς από παιδεία και μόρφωση.

Ελλιπής παιδεία από την μια και από την άλλη: κομματικοποίηση παντού, αναξιοκρατία και διαφθορά…

Αυτά δυστυχώς βασιλεύουν και αυτά μας απογοητεύουν. Έρχεται τώρα και η παγκόσμια οικονομική κρίση και χειροτερεύει όλες τις καταστάσεις της ζωής σε όλα τα πεδία. Είναι πολύ απογοητευτικό και κυρίως αυτές οι τελευταίες μέρες. Εύχομαι αυτή η πτώση να φέρει μια άνοδο διότι όταν κανείς πέσει πολύ χαμηλά, μοιραίως θα πρέπει να ανέβει.

Δηλαδή, τώρα πιάσαμε πάτο;

Εμείς δυστυχώς βρισκόμαστε σήμερα σε πολύ άσχημη κατάσταση. Αυτό το ομολογούν και οι κυβερνώντες και οι μη κυβερνώντες. Ότι βρισκόμαστε σε  άσχημη κατάσταση και πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα διότι ο ελληνισμός αξίζει καλύτερη τύχη.

Ευθύνη δεν έχουν οι σύγχρονοι Έλληνες;

Η ευθύνη μας είναι η παιδεία. Δεν φροντίζουμε όσο πρέπει για την παιδεία. Η παιδεία αν ανορθωθεί, μπορούν πολλά πράγματα να πάρουν ένα καλύτερο δρόμο.

Βλέπω να σας συντροφεύουν τα φύλλα των εφημερίδων, άρα και η επικαιρότητα…

Την παρακολουθώ δυστυχώς. Ομολογώ ότι τηλεόραση δεν βλέπω, διότι δεν με ικανοποιεί και τόσο πολύ, αλλά τον Τύπο τον παρακολουθώ και με λύπη μου βλέπω την κατάσταση που εμφανίζει.

Λείπουν οι μεγάλοι ηγέτες που θα οδηγήσουν τον λαό;

Δυστυχώς, δυστυχώς δεν μπορώ να πω ότι σήμερα οι πολιτικοί ηγέτες ικανοποιούν όσο θα θέλαμε υπάρχει μια τάση στην πολιτική ζωή να βολεύεται ο καθένας χωρίς να φροντίζει την άνοδο του γενικού επιπέδου, την κοινωνική άνοδο δυστυχώς.

Στην Δημοκρατία τελικά υπάρχουν αδιέξοδα;

Ομολογώ ότι η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα ελευθερίας και με ένα πολίτευμα ελευθερίας βρίσκει κανείς διεξόδους και ελπίζουμε, εφόσον έχουμε ακόμη αυτή την Δημοκρατία, θα βρεθεί μια διέξοδος να πάμε στο καλύτερο.

Μακάρι να συμβεί γιατί οι αναλυτές επισημαίνουν  ότι μια σημαντική μερίδα της κοινωνίας είναι έτοιμη να εκραγεί…

Δεν εύχομαι εκρήξεις, διότι η έκρηξη είναι καταστροφή, αλλά εύχομαι βελτίωση των πραγμάτων. Όλοι μας να συναισθανθούμε ότι υπάρχει μια πτώση και ότι από αυτή την πτώση πρέπει κάτι καλύτερο να βγει.

Εσείς, που  δηλώνετε σοσιαλιστής, θεωρείτε ότι ο σοσιαλισμός είναι μια λύση; Είναι δυνατόν να μιλούμε για σοσιαλισμό μετά τις αποτυχίες του παρελθόντος; Όπως άλλωστε έχουμε δει στο παρελθόν, ο καπιταλισμός κατάφερε να βγει νικητής από τις κρίσεις.  

Το δηλώνω διότι από νέος υπήρξα σοσιαλιστής και παραμένω και πιστεύω στον σοσιαλισμό που είμαστε σε μια παγκόσμια κρίση, ένας δρόμος είναι και ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό, ο οποίος μπορεί να οδηγήσει σε μια καλύτερη κατάσταση, όχι στην σημερινή  θέση των πραγμάτων, που οι οικονομικώς ισχυροί δεσπόζουν στα κράτη, στους λαούς…

Και στους ανθρώπους. Βλέπετε και εσείς ανθρώπους με δικό τους Θεό και επινοημένους αγίους – το χρήμα, το κέρδος, τον άγριο ανταγωνισμό, τον κυνισμό…

Δυστυχώς, το χρήμα είναι εκείνο που πολλές φορές εξαθλιώνει.

Έτυχε να σας γοητεύσει; Να σας θέλξει η δύναμη του χρήματος;

Ποτέ! Δεν υπήρξα ποτέ πλούσιος. Ήδη από τα νεανικά μου χρόνια είχα δυσκολίες στη ζωή. Από μαθητής Γυμνασίου ήθελα να σπουδάσω φιλολογία, δεν ήταν τα πράγματα εύκολα. Ευτυχώς η συγκυρία του 24, που δεν ήταν χρόνια ευτυχίας, είχε προηγηθεί η Μικρασιατική καταστροφή, και η κατάσταση στην Ανωτάτη Παιδεία δημιούργησε την ανάγκη να ενισχυθούν εκείνοι που ήθελαν να σπουδάσουν φιλολογία, φυσικά, μαθηματικά, δηλαδή άνθρωποι που θα πήγαιναν στα σχολεία. Και τότε δεν υπήρχε μεγάλη προθυμία για τα επαγγέλματα αυτά. Δημιουργήθηκε τότε ένα ακαδημαϊκό οικοτροφείο που έδωσε την δυνατότητα σε νέους που είχαν τελειώσει το Γυμνάσιο να προχωρήσουν σε πανεπιστημιακές σπουδές. Είμαι από εκείνους που ευνοήθηκαν από αυτή την περίσταση και μπόρεσαν να προχωρήσουν.

Ποια νομίζετε ότι πρέπει να είναι η νέα εποχή που θα πρέπει να διαδεχθεί τα σημερινά συντρίμμια;

Δεν μπορώ να γίνω μάντης. Εύχομαι η νέα εποχή την οποία πρέπει να περιμένουμε να είναι εκείνη που ποθούμε. Να προβλέψω είναι δύσκολο. Είναι δύσκολο να προφητεύει κανείς τι πρόκειται να γίνει. Ευχή διατυπώνω τα πράγματα να βελτιωθούν, η κοινωνία να πάρει τα πάνω της. Εκείνοι που δρουν μέσα στην κοινωνία να συναισθανθούν, να βλέπουν τα πράγματα από ανώτερη σκοπιά και όχι μόνο από την καθαρώς προσωπική. Αυτό πρέπει να ευχόμαστε, αν υπάρξει αυτό, βάζουμε μια καλή προϋπόθεση για πρόοδο. Εκείνοι που καθοδηγούν τους νεότερους και όλους τους άλλους να έχουν αίσθηση, ότι υπηρετούν γενικό συμφέρον και όχι μόνο το ατομικό τους, που και από αυτό δεν μπορούμε δυστυχώς να ξεφύγουμε, διότι είμαστε γεννημένοι  άνθρωποι με αδυναμίες.

Πώς θεμελιώνεται η κοινωνική ειρήνη; Η δημιουργία μιας κοινωνίας συνοχής και αλληλεγγύης πώς επιτυγχάνεται;

Αν πάμε σε ένα καθεστώς δημοκρατικότερο, ομαλότερο, χωρίς παρατράγουδα με διάφορα σκάνδαλα, νομίζω ότι αυτό θα διαμορφώσει μια κατάσταση που θα επηρεάσει το σύνολο.

Ένας αιώνας ζωής τελικά είναι πολύς χρόνος να κάνει κανείς πολλά ή και τίποτα; Πάντα ο άνθρωπος πιστεύει ότι μπορεί να κάνει περισσότερα…

Δεν νομίζω ότι έχω κάνει πολλά πράγματα, απλώς έκανα εκείνο το οποίο μου υπαγόρευε η συνείδησή μου. Θέλησα να γίνω επιστήμονας, έγινα επιστήμονας, ευτυχώς που δόθηκε η ευκαιρία να ενεργήσω ως επιστήμονας, να γράψω, να δημοσιεύσω και είμαι ευχαριστημένος που ένα μέρος της εργασίας μου έχει αναγνωριστεί. Αυτό μου δίνει μια τελική ικανοποίηση.

Αλλάξατε στο διάβα των χρόνων;

Δεν άλλαξα. Πιστεύω στις αρχές μου ακόμη. Πιστεύω στην ελευθερία, στην δημοκρατία, στο σοσιαλισμό, όπως καλώς εννοείται, διότι είχαμε και εθνικοσοσιαλισμό, που δεν ήταν καθόλου σοσιαλισμός. Στον καλώς εννοούμενο σοσιαλισμό πιστεύω. Νομίζω ότι μια τέτοια τάση μπορεί να βοηθήσει την κάθε κοινωνία.  

Είστε ευτυχισμένος;

Έζησα ευτυχισμένος. Η ερώτησή σας είναι πολύ κρίσιμη. Με την γυναίκά μου έζησα ευτυχισμένο βίο διότι μας συνέδεε δεσμός πολύς στενός. Ζήσαμε ευτυχισμένοι παρόλο που η γυναίκά μου είχε προβλήματα υγείας. Εγώ επιζώ, πράγμα που δεν φανταζόμουν ότι θα γινόταν στον βαθμό, που έγινε σήμερα. Επιζώ και προσπαθώ να υπηρετήσω ακόμη την σκέψη, την επιστήμη, όσο μπορώ και γι’ αυτό δημοσιεύω διάφορα βιβλία τα οποία ευχαρίστως βλέπω. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε περιμένω ένα βιβλίο μου να έρθει από την Αθήνα, τυπώθηκε από το Μουσείο Μπενάκη. Μάλιστα, όταν χτυπήσατε το κουδούνι νόμισα ότι ήρθαν τα βιβλία.

Σας απογοήτευσα με τον ερχομό μου, ζητώ συγγνώμη…

Όχι, καθόλου. Ήταν ευχάριστη η άφιξή σας, αλλά πάντα περιμένω τα βιβλία.

Μαρία Νικολάου       

..........................................................................................................................

Η συνέντευξη του σπουδαίου Έλληνα φιλολόγου και πανεπιστημιακού δασκάλου Εμμανουήλ Κριαρά,συγγραφέα του μνημειώδους "Λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας"(1100-1669)  στην αγαπητή συνάδελφο Μαρία Νικολάου δημοσιεύτηκε στον "Βορέα"(τεύχος 50) τον Αύγουστο 2009, πριν δέκα χρόνια, πέντε χρόνια πριν τον θάνατο του στις 22 Αυγούστου 2014, σε ηλικία 107 ετών στη Θεσσαλονίκη.