Στρατής Τσίρκας, ο συγγραφέας του "Νουρεντίν Μπόμπα" και των "Ακυβέρνητων πολιτειών", ο κριτικός του καβαφικού έργου

Σαν σήμερα, στις 27 Ιανουαρίου 1980, πριν 40 χρόνια, πέθανε ο μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος και ποιητής, κριτικός του καβαφικού έργου(το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Γιάννης Χατζηανδρέας).

Ο κριτικός λογοτεχνίας και συγγραφέας Αλέξης Ζήρας γράφει στο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ: «Αυτά τα πρόσωπα και τους τόπους  ο Τσίρκας κινεί μέσα στο χρόνο της ιστορίας , γιατί στην ουσία αυτό που τον παρακίνησε να γράψει των «Ακυβέρνητων πολιτειών» ήταν η απόπειρα να διερευνηθούν με λογοτεχνικά μέσα οι αθέατοι μηχανισμοί της ανθρώπινης, της κοινωνικής και της ιστορικής, τελικά, συμπεριφοράς να διαφωτιστούν, όσο γίνεται πληρέστερα, οι αντιθέσεις για να κατορθώσει να συλλάβει ο αναγνώστης τα προβλήματα που θέτει ο συγγραφέας και την ιδιαίτερη σημασία των επιμέρους γεγονότων. Πρόκειται, όπως είναι ευνόητο, για μια μυθιστορηματική ενότητα που είναι στη βάση της αυστηρά αρμολογημένη πάνω στην υλιστική μέθοδο ερμηνείας της ιστορίας. Όπως έχει κατ΄επανάληψη επισημάνει η κριτική εδώ έχουμε να κάνουμε με μια στάση κριτική εκ των έσω. Ο μυθιστοριογράφος όχι μόνο συνειδητοποιεί αλλά και νιώθει υπεύθυνος για όσα συντελούνται σ΄αυτές τις διαδοχικές  και συνάμα επάλληλες ιστορίες, έτσι ώστε να φαίνεται αρκετές φορές να συμμερίζεται τις τύχες ορισμένων προσώπων ή να ελέγχει την  έκβαση κάποιων εξελίξεων.

»Η κάποια προγραμματικότητα, που κυρίως, γίνεται αντιληπτή στα σημεία εκείνα, όπου γίνεται εκτεταμένη ανάπτυξη ορισμένων ιδεών ή υπερτονίζεται με θετικό τρόπο η στάση ορισμένων ατόμων, ισοσκελίζεται σε γενικές γραμμές από την άριστη τεχνική διαστρωμάτωση της τριλογίας, από τη ζωντάνια και τη πειστικότητα των αφηγηματικών χαρακτήρων, σε σημείο μάλιστα που μερικοί από αυτούς να είναι μνημειώδεις, όχι μόνο ως προς την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας αλλά και ως προς την πολιτική μας ιστορία. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που η έκδοση των «Ακυβέρνητων πολιτειών» προκάλεσε τόσες ζυμώσεις και διαμάχες μεταξύ των διανοουμένων της Αριστερά, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1960. Η αμφισβήτηση των ιδεολογικών στερεοτύπων, που είχε μόλις αρχίσει να διαφαίνεται στην Ελλάδα, είναι αλήθεια ότι ενισχύθηκε σημαντικά με τη δημοσίευση της τριλογίας και τον μετέπειτα οξύ διάλογο για τη χρησιμότητα και την έκταση της κομματικής πειθαρχίας.

»Ωστόσο, η συνεισφορά του Τσίρκα, περισσότερο και από τα θέματα που άπτονται των ζητημάτων ιδεολογίας και τέχνης, βρίσκεται στο ότι είναι αυτός που συνέλαβε σε όλο του το μέγεθος τον καινούργιο ρόλο του συγγραφέα ως παραγωγού μέσα στον μεταπολεμικό κόσμο. Και αυτή η επανατοποθέτηση του ρόλου του συγγραφέα οδήγησε μια πλειάδα πεζογράφων μας της μεταπολεμικής περιόδου να αναζητήσουν όχι μόνο διαφορετικά σημεία κατόπτευσης του κόσμου αλλά και νέους τρόπους έκφρασης στο βαθμό που η προπολεμική λογοτεχνία, με τις εκτεταμένες λυρικές περιγραφές και τις φιλοσοφικοφανείς παρεκβάσεις αντιπροσώπευε ήδη για τους νεότερους μια λογοτεχνία δωματίου.

»Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί και το κριτικό έργο του Τσίρκα, που ως επί το πλείστον είναι αφιερωμένο στην ποίηση και την προσωπικότητα του Κ.Π.Καβάφη. Προσπαθώντας να φωτίσεις τις ιστορικές αναγωγές και αναφορές της καβαφικής ποίησης, ο Τσίρκας επί σειρά ετών ερεύνησε τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο της Αιγύπτου, το αρχείο του ποιητή και κάθε άλλη σχετική πηγή, κομίζοντας στοιχεία εξαιρετικά ενδιαφέροντα, άγνωστα ως τότε, που έδωσαν καινούργιες διαστάσεις στις καβαφικές σπουδές».

Επιμέλεια: Σταύρος Παπαθανάκης