ΟΙ ΖΕΪΜΠΕΚΟΙ ΤΗΣ ΜΙΚΡΗΣ ΑΣΙΑΣ

 

«Θρακο-Φρυγική» επιμειξία οι Ζεϊμπέκοι της Μικράς Ασίας

Υποστηρίζει ο φιλόλογος –συγγραφέας Θωμάς Κοροβίνης

Και μας καταθέτει τη βιωματική του σχέση με την Πόλη

Οι σημαντικότεροι εκφραστές της κοινωνικής ληστείας στην Ανατολία

«Οι ζεϊμπέκοι της Μικράς Ασίας» είναι το θέμα της ιστορικής και λαογραφικής μελέτης του Θωμά Κοροβίνη που κυκλοφόρησε πριν μερικά χρόνια από τις εκδόσεις «Άγρα». Ο συγγραφέας πραγματεύεται την ιστορία και τον πολιτισμό μιας ομάδας ανθρώπων με ιδιότυπα κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, που «έζησαν για αρκετούς αιώνες στις κεντροδυτικές περιοχές της αιγαιακής Μικρασίας και αφομοιώθηκαν, χωρίς να αφήσουν επιβιώματα, στις αρχές, του 20ού αιώνα, μέσα στο πολυεθνικό χαρμάνι της οθωμανικής επικράτειας». Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές και τη σχετικά πλούσια βιβλιογραφία που μας παραθέτει ο συγγραφέας, οι ζεϊμπέκοι μπορεί να είναι «καρπός της επιμειξίας Θρακών μεταναστών και κατοίκων της Φρυγίας, που αγωνίστηκαν πεισματικά για τη διατήρηση της ελευθερίας και της αυτονομίας τους, ανέπτυξαν δυναμική ληστρική – και συχνά επαναστατική- δράση και έγιναν γνωστοί ως οι σημαντικότεροι εκφραστές της κοινωνικής ληστείας στην Ανατολία».

*

*   *

Προσπάθεια του τουρκικού κράτους να εγκολπωθεί

τα πολιτιστικά επιτεύγματα των διαφόρων λαών της Μικράς Ασίας

-Κύριε Κοροβίνη, θα θέλαμε να μας δώσετε τα πολιτιστικά στερεότυπα αυτής της καταπληκτικής ομάδας, των ζεϊμπέκων της Μικράς Ασίας, που αν και επιβίωσε επί αιώνες σήμερα επιβιώνει με άλλους τρόπους όχι ως υπαρκτή κοινωνική ομάδα αλλά ως πολιτισμικός απόηχος.

- Σήμερα, η προσπάθεια της Τουρκικής Δημοκρατίας, με ή χωρίς εισαγωγικά, του συνόλου του τουρκικού κράτους, είναι να εγκολπωθεί, να αφομοιώσει, πράγμα που σημαίνει ότι ιδεολογικά είναι διάδοχος μιας μεταγενέστερης οθωμανικής νοοτροπίας, όλα τα πολιτιστικά επιτεύγματα των διάφορων λαών που αποτελούσαν το πολυπληθές μωσαϊκό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επομένως, κατορθώνοντας να τους κατατροπώσει και να τους εξουδετερώσει και να τους εξαφανίσει από το θέατρο της ιστορίας, με τον θάνατο του Τσακιτζή το ’12, με το τελευταίο Requiem την τελευταία εμφάνισή τους, που είναι η συμμετοχή τους στον πόλεμο κατά των Ελλήνων κατά την Μικρασιατική εκστρατεία. Αυτό είναι το φινάλε τους, μετά εξαφανίζονται. Από ’δω και πέρα έχουμε να κάνουμε με μια φολκλοροποίησή τους, με μια φολκλοριστική αντίληψη σε σχέση με τους ζεϊμπέκους από μέρους του κράτους, εθνικιστική. Προσπαθεί να τους εγκολπωθεί ενώ ήταν εχθροί, αιώνες εναντίον των Οθωμανών. Αυτό είναι πια σήμερα οι ζεϊμπέκοι. Δηλαδή, ντύνονται όπως τα δικά μας τσολιαδάκια με διάφορες ενδυμασίες και παρουσιάζονται στις παρελάσεις.

Μια εντελώς φολκλορική εκμετάλλευσή του. Διότι οι ζεϊμπέκοι είτε ως κοινοί είτε ως κοινωνικοί ληστές εκφράζουν μια ιστορική εχθρότητα ως κοινωνικό και πολιτιστικό μόρφωμα εναντίον των Οθωμανών και των Τούρκων. Ενώθηκαν με τον τουρκικό στρατό μόνο κατά την περίοδο της Μικρασιατικής εκστρατείας. Κατά τα άλλα ήταν εχθροί. Δεν υπάρχουν πια ζεϊμπέκοι. Αλλά υπάρχουν συγγενείς, επίγονοι των ζεϊμπέκων, οι οποίοι για τα πρωτοπαλίκαρα, τον Χατζημουσταφά και τον Τσακιτζή, στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, της Περγάμου και της Εφέσου.

Οι πολιτιστικές και κοινωνικές επικοινωνίες

-Εσάς προσωπικά τι σας συγκίνησε, για να σκαλίσετε αφηγήσεις, αναφορές, τεκμήρια;

-Το πρώτο είναι ότι εγώ συγκινούμαι από πρόσωπα και θέματα, τα οποία αγγίζουν τις συγγένειες τις πολιτιστικές και τις κοινωνικές επικοινωνίες των δυο χωρών, της δικής μας και της Τουρκίας. Αλλά αυτοί επειδή είχαν ορισμένα στοιχεία πάρα πολύ δυναμικά, δηλαδή εκφράζουν την αρρενωπότητα και τον δυναμισμό μέσα στην Ανατολή, ως μόρφωμα πολιτιστικό, είχαν και πάρα πολλή θηλυκή ιστορία, μου τράβηξαν το ενδιαφέρον. Και γενικώς έτσι είμαι με όλα. Δηλαδή, αν καταπιαστώ με κάτι, γίνεται για λόγους γοητείας στην αρχή ή ιστορικούς, μπορεί να είναι μια ιστορική έλξη και μετά ξοδεύω πολύ χρόνο για να ολοκληρώσω, αν ολοκληρώνονται αυτά τα θέματα.

Αυτή η δουλειά κράτησε πάρα πολλά χρόνια. Δεν είναι όπως με μια σύγχρονη διατριβή, επιστημονική ή όχι, για ένα θέμα, όπου σου δίνονται όπλα, δηλαδή έχεις μια πλήρη βιβλιογραφία. Εδώ δεν είχα τίποτα και άρχισα με την έρευνα του υλικού, με την αξιολόγηση, τη μετάφραση του υλικού, συγκέντρωση του παράπλευρου υλικού, του παραπληρωματικού, δηλαδή φωτογραφίες, έντυπο υλικό, εφημερίδες, για να φτάσουμε σε ένα σχετικά ικανοποιητικό σημείο.

Η βιωματική μου σχέση με την Κωνσταντινούπολη

-   Ακούγοντας τη μουσική, τη δισκογραφική σας δουλειά τα «Τακίμια» διαπιστώνει κανείς ότι έχετε μια βιωματική σχέση με το χώρο και με όσα πραγματεύεστε ως σύμβολα, αξίες, καταστάσεις. Πως την βιώνει ειδικά την Κωνσταντινούπολη ο Θωμάς Κοροβίνης;

-   Πώς να την βιώσω εγώ την Κωνσταντινούπολη; Καμιά φορά οι άνθρωποι γέννιουνται για τόπους. Ξέρεις, η ιδιοσυγκρασία, τα ζητούμενά σου, το βοιωτικό σου ενδιαφέρον, ο χαρακτήρας, οι πρόγονοι, η προσφυγιά, όλα αυτά τα πράγματα κάνουν ένα παζλ που με ώθησε προς τα εκεί. Υπήρχε και η δυνατότητα, η ευκαιρία. Πώς να τη δω την Πόλη; Η Πόλη δεν είναι κάτι ως βίωμα, το οποίο μπορείς να το υπερβείς ή να το ενσωματώσεις ολόκληρο. Υπερβαίνει το άτομο. Είναι το ιστορικό μπαγκράουντ που είναι ελκυστικό και ταυτόχρονα τρομακτικό. Είναι το σήμερα που είναι ποικίλως ενδιαφέρον και αρνητικά όχι μόνο θετικά. Αλλά η γοητεία της πόλης είναι ανυπέρβλητη. Και μάλιστα συμβαίνει, πέραν εμού που σχετίζομαι και είχα τη δυνατότητα να την περπατήσω, στην κυριολεξία, άνθρωποι που έρχονται από όλο τον κόσμο, Γιαπωνέζοι, Λονδρέζοι, βιώνουν κάτι μεταξύ πραγματικότητας και μύθου. Δηλαδή, οι θρύλοι μαζί με την πραγματικότητά της, την πολύπλευρη, την πολυμωσαϊκή, δημιουργούν ένα ελκυστικό σύμπλεγμα. Δηλαδή, κάτι γίνεται με την Πόλη γενικώς.

Με μένα τώρα η σχέση είναι πολύ προσωπική, πολύ δυνατή. Είμαι πιο καλά όταν βρίσκομαι στην Πόλη παρά όταν είμαι στη Θεσσαλονίκη ή στην Αθήνα.

Θρύλοι, δοξασίες και παραδόσεις

μέρος της καθημερινότητας

-   Δηλαδή, οι θρύλοι, οι δοξασίες και οι παραδόσεις είναι μέρος της καθημερινότητας;

-   Υπάρχει μέσα στην ατμόσφαιρα. Κάθε πόλη έχει την ταυτότητά της και το παρελθόν της που τη σημαδεύει. Πρέπει να έχει τα αυτιά και τα μάτια, το τρίτο μάτι, για να το διαισθανθείς αυτό το πράγμα.

-   Κι αυτό περνάει στους στίχους σου.

-   Στους στίχους και σε άλλα πράγματα που έχω γράψει.

Τα κοινά πολιτιστικά στερεότυπα Ελλήνων και Τούρκων

-   Κι αν αναζητήσει κανείς κοινά πολιτιστικά στερεότυπα, γιατί γίνεται πολύ λόγος για το πώς προσεγγίζει το ένα κράτος το άλλο, ο ένας λαός τον άλλο, για να μιλήσουμε κάποια στιγμή για ένα καθεστώς ειρηνικής συνύπαρξης, ποια θα μπορούσαν κατά την άποψή σας, να είναι αυτά;

-   Δεδομένου του παρελθόντος που έχει διαμορφώσει ένα δίκτυο, ένα πλέγμα συγγενειών και απωθημένων, εγώ νομίζω ότι οι δυο λαοί ζουν μέσα σε ένα σύμπλεγμα όπου ο ένας είναι πόλος έλξης και απώθησης για τον άλλο. Η απώθηση, όσο και να θέλουμε να την αρνηθούμε είναι πραγματικότητα. Διότι βασίζεται στην παραγνωριμία ή στο άγνωστο μεταξύ τους ή στην παραδοσιακή εχθρότητα, που δεν είναι κάτι που εύκολα μπορεί να ξεπεραστεί. Από την άλλη ταυτόχρονα έχω την αίσθηση ή μάλλον την πεποίθηση, υπάρχουν πολλές μοιραίες συγγένειες εκ των πραγμάτων. Δεν συγγενεύουμε με κανέναν άλλο λαό παρά με αυτό τον εχθρό μας. Δηλαδή, τόσο πολύ. Ούτε με τους Αιγύπτιους που μας χωρίζει η θάλασσα, ούτε με τους Ιταλούς, ούτε με τους Βούλγαρους, ούτε με τους Σέρβους, πολλώ δε μάλλον με τους Δυτικούς. Μπορεί με τους Δυτικούς ως καινούργια ζωή, ας πούμε, με τις νέες δομές που ακολουθούμε κι εμείς, αλλά κατά βάθος μέσα από την ιστορία μας είμαστε πιο κοντά σ’ αυτούς. Κι αυτό αποδεικνύεται από τις διάφορες συνήθειές μας. Εδεσματολογικές, λαογραφικές. Το ποσοστό κοινών παροιμιών, λέω ένα παράδειγμα, τις οποίες έχω ερευνήσει, είναι πολύ μεγαλύτερο μεταξύ ημών και των Τούρκων παρά ημών και όλων των άλλων.

Η Θρακική καταγωγή των ζεϊμπέκων και οι πηγές

-   Και τι λένε οι ιστορικές πηγές για τη Θρακική προέλευση των ζεϊμπέκων;

-   Στο βάθος βάθος οι πηγές δείχνουν έναν Θράκα προπάππου. Υπάρχουν οι Θρακιώτες. Οι γιορτές του Διονύσου που μεταφέρονται προς την Ιωνία, προς την περιοχή. Είναι μάλλον επιβίωμα επιμειξίας Θρακο-φρυγικών φύλων. Η κάθοδος των Θρακών στη Μικρά Ασία. Αυτό δείχνουν τα πράγματα. Και ντόπιοι Φρύγες, των οποίων η καταγωγή, πάλι σε βάθος, είναι Αργείοι αλλά είναι λίγο ριψοκίνδυνο να μιλήσει κανείς αφοριστικά γι’ αυτά. Στο βάθος όμως υπάρχουν στοιχεία.

 

 Μικρό σχόλιο στον ζεϊμπέκικο  Του Γιάννη Τσαρούχη

Οι πουριτανοί, αμαθείς λάτραι της δημοτικής μουσικής, άμα ακούσουν τη λέξη ζεϊμπέκικο γίνονται έξω φρενών. Τούρκικο, λένε, δεν είναι ελληνικό ή από πού κι ως που ελληνικό! Βέβαια, κανένας χορός ή ρυθμός ενδιαφέρων δεν είναι, ίσως, ελληνικός, συμπεριλαμβανομένου, ασφαλώς, και του … Καλαματιανού. Το Τσάμικο είναι αρβανίτικο, ο ζεϊμπέκικος, χορός της Θράκης, πατρίδας του Ορφέως, που ως γνωστόν ήταν … Τούρκος (αφού και οι αρχαίοι τον παριστάνουν με φρυγικά παντελόνια και φέσι φρυγικό), ξεκίνησε μαζί με την φυλή των Ζεϊμπέκηδων  (φυλή όχι χριστιανική αλλ’ ούτε μουσουλμανική), για να εγκατασταθεί στα παράλια της Μ. Ασίας, όπου, καθώς λένε οι επιστήμονες, οι Ζεϊμπέκηδες αναγκάστηκαν τελικά να εκμουσουλμανισθούν. Κανείς Τούρκος στα βάθη της Τουρκίας δεν ξέρει, ούτε μπορεί να χορέψει ζεϊμπέκικο. Πρέπει να ’ναι από τα παράλια της Μ. Ασίας κι όχι χωρικός. Τα Φρύγια και Λύδια και τα Μιξολύδια μέλη των Ελλήνων του Χρυσού Αιώνα συνεχίζονται από τ’ ανάλογα μέλη των απογόνων των ιδίων λαών στην εποχή μας. Η αναιμική Ελληνική Μουσική ετράφηκε πάντα από το εξωτερικό και με την ξένη μουσική εδυνάμωσε. Αλλά κι αν ακόμα ο Ζεϊμπέκικος είναι τούρκικος, τότε ντρεπόμαστε για ένα ευγενικό χορό, που αυθόρμητα ο λαός τον έκανε πανελλήνιο. Οι αμαθείς πουριτανοί χωρίζουν τη μουσική σε δημοτική και ρεμπέτικη, σε υγιεινή ή ανθυγιεινή, σε χωρική βαλκάνια παραδεκτή, ή σε καλλιτεχνικά απαράδεκτη. Ο εθνικισμός μας πιάνει στην Τέχνη μόνον όταν πρόκειται να ζημιωθούμε. Ποτέ, όταν πρόκειται να πλουτισθούμε: ο πανάρχαιος ζεϊμπέκικος είναι νοσηρός όσο ο Ευριπίδης και ο Μπωντλαίρ. Τι να γίνει; Όλα δε μπορεί να ’ναι συγχρόνως υγιεινά και μεγάλα!

 

           Ο Θωμάς Κοροβίνης, φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση, έζησε για μια οχταετία στην Κωνσταντινούπολη. Εδώ και χρόνια ερευνά πτυχές του ελληνικού και του τουρκικού λαϊκού πολιτισμού καθώς και τις σχέσεις μεταξύ τους. Συνεργάζεται  με διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά.

Έγραψε τα βιβλία: Τουρκικές παροιμίες, Κανάλ ντ’ Αμούρ, Τα πρόσωπα της Σωτηρίας Μπέλλου, Φαχισέ Τσίκα, Σκανδαλιστικές και βωμολογικές ελληνικές παροιμίες, Κωνσταντινούπολη –Λογοτεχνική ανθολογία, Τούρκοι ποιητές υμνούν την Κωνσταντινούπολη, Ο Μάρκος στο χαρέμι, Το χτικιό της Άνω Τούμπας και Τρία ζεϊμπέκικα και ένα ποίημα για τον Γιώργο Κούδα.