Με τη σύντομη αυτή εισήγησή μου αναφέρομαι στη Λογοτεχνία του χώρου της
ενιαίας Θράκης κατά τους 19 ο και 20 ο αιώνες. Θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε
τρεις μεγάλους εκπροσώπους του θρακικού λόγου. Θα συνδράμουν:
Ο Γεώργιος Βιζυηνός 1849 – 1896 από την Ανατολική Θράκη
Ο Κώστας Βάρναλης 1884-1974 από τη Βόρεια Θράκη / Ανατολική
Ρωμυλία και
Ο Κώστας Θρακιώτης 1909 –1994 από τη Δυτική Θράκη
*
Εισαγωγικά θα προσεγγίσουμε συνολικά τη Λογοτεχνία της Θράκης κατά τους δύο
τελευταίους αιώνες.
Είναι γνωστό ότι ο 18 ος και ο 19 ος ήταν αιώνες οικονομικής και πολιτιστικής ακμής
της Θράκης. Ο Λόγιος και Λαϊκός πολιτισμός της σ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής
κατοχής διασώζεται και αναπτύσσεται. Τα αστικά κέντρα της Θράκης, κυρίως η
Κωνσταντινούπολη, η Αδριανούπολη, η Φιλιππούπολη με τα εκπαιδευτικά
ιδρύματα, με τους κοσμογυρισμένους εμπόρους, τους μορφωμένους κληρικούς
έγιναν οι εστίες για την άνθηση. Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες
κοινωνικοοικονομικές συνθήκες.
Κάτω από όλα αυτά τα δεδομένα μπορούμε να μιλήσουμε για τη Θρακική
Αναγέννηση κατά τον 19 ο αιώνα. Μετά τη δημιουργία του μικρού νεοελληνικού
κράτους, πολλοί λόγιοι φεύγουν από τη Θράκη και έρχονται στην Αθήνα,
συνεχίζοντας το έργο τους.
Οι θρακιώτες λογοτέχνες παρουσιάζουν τη Θράκη του 19 ου αιώνα, τα προβλήματα
του χώρου αυτού, τα έθιμα, τον τρόπο ζωής και σκέψης, τα διαλεκτολογικά στοιχεία
στη γλώσσα. Διασκορπισμένοι στις πόλεις της ενιαίας Θράκης, σε πόλεις της
ελεύθερης Ελλάδας – κυρίως στην Αθήνα, ή και σε χώρες του εξωτερικού,
δούλεψαν αυτόνομα και αυθόρμητα, υπάρχουν όμως μεταξύ τους συγκλίσεις ή
ομοιότητες. Η «Θρακική Σχολή» είναι ένα γενικό σχήμα, που περιλαμβάνει
λογοτέχνες του 19 ου αι. αλλά και τους δημιουργούς του 20 ου αι. με ομοιότητες και
διαφορές μεταξύ τους.
Βιβλία, περιοδικά, πλούσιες εφημερίδες, βιβλιοθήκες στα χρόνια της οθωμανικής
κατοχής δημιουργούν και στηρίζουν την τέχνη του λόγου της Θράκης, τη «Θρακική
Αναγέννηση».
2
Η Θράκη, και ιδιαίτερα η Κωνσταντινούπολη, τροφοδότησε τη νεοελληνική
λογοτεχνία, ανανεώνοντάς τη στη μορφή και στο περιεχόμενο, εδώ και εκατό
χρόνια.
Μετά το 1920, κάτω από τις νέες συνθήκες, τις μετακινήσεις πληθυσμών και την
ένωση της (νοτιο)δυτικής Θράκης με την Ελλάδα, διαμορφώνεται η τέχνη του λόγου
σε δύο επίπεδα: μέσα στο χώρο της ελληνικής Θράκης και από τους Θρακιώτες και
Θρακιώτισσες που ζουν έξω από αυτήν, και είναι πάρα πολλοί.
*
Αντιπροσωπεύουν ο Βιζυηνός, ο Βάρναλης και ο Θρακιώτης τις τρεις περιοχές της
ενιαίας Θράκης. Επιπλέον, και οι τρεις σημαντικοί αυτοί εκπρόσωποι έχουν πλούσιο
και ποικίλο έργο, που απλώνεται σε πολλούς χώρους: ποίηση, πεζογραφία,
αισθητική, φιλοσοφία. Ενδιαφέρονται για την κοινωνική αποστολή της τέχνης.
Συνοπτικά θα παρουσιάσουμε εργοβιογραφικά στοιχεία, αφού αναφερθούμε σε
ένα ακόμη κριτήριο που τους συνδέει. Και οι τρεις παρουσιάζονται όχι με τα
κανονικά επώνυμά τους , αλλά καθιερώθηκαν με ψευδώνυμα που συνδέονται με τη
Θράκη.
Ο Βιζυηνός γεννήθηκε στη Βιζύη της Ανατολικής Θράκης το 1849. Το πραγματικό
επώνυμό του ήταν Σύρμας. Ο πατέρας του λεγόταν Μιχαήλ Σύρμας και πέθανε από
τύφο, αφήνοντας ορφανό τον Γιωργή σε ηλικία 5 ετών. Ο ποιητής εμφανίστηκε στα
γράμματα με το επώνυμο Βιζυηνός, από την πατρίδα του.
Ο Βάρναλης γεννήθηκε το 1884 στον Πύργο / Μπουργκάς της Ανατολικής
Ρωμυλίας. Το επίθετο του πατέρα του που ήταν τσαγκάρης και καταγόταν από τη
Βάρνα ήταν Μπουμπούς. Ο ποιητής πήρε το επώνυμο Βάρναλης, όπως φώναζαν τον
πατέρα του. Πέθανε όταν ο ποιητής ήταν δεν ήταν τεσσάρων χρονώ.
Ο Κώστας Θρακιώτης είναι φιλολογικό ψευδώνυμο του Θαλή Προδρόμου,
γεννήθηκε το 1909 στην Αλεξανδρούπολη, ενώ η περιοχή ήταν ακόμη υπό
Οθωμανική κατοχή.
Και οι τρεις λογοτέχνες έχουν επιλέξει επώνυμα που συνδέονται με τον χώρο της
Θράκης. Οι δύο πρώτοι γιατί, νομίζω, τα επώνυμά τους ήταν «αντιποιητικά», ενώ ο
τρίτος γιατί (ίσως) ήθελε να «προβάλει» στον Ελληνισμό τον χώρο της Θράκης που
λάτρευε.
*
Ο Γεώργιος Βιζυηνός παρόλο που έζησε μόνο σαράντα εφτά χρόνια, κατέθεσε με
την πένα και την ψυχή του έργα που καινοτομούν και δημιουργούν αφετηρία στον
νεότερο ελληνικό πολιτισμό. Μετά από μια βασανισμένη ζωή στις 14 Απριλίου
1892 εγκλείεται στο Ψυχιατρείο – 15 Απριλίου 1896, μετά από τέσσερα χρόνια
ολοκληρώνεται η ‘Εις Άδην Κάθοδος”. Γράφει η ιατρική γνωμάτευση: Θάνατος από
«προϊούσα γενική παράλυση». Η “παράλυση” είχε ξεκινήσει πολύ πριν.
3
Κουβαλώντας πολλά στοιχεία από τη Θράκη, από την Κύπρο, από την Πόλη και το
Φανάρι, την Αθήνα, τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Αγγλία, έφερε στην Ελλάδα την
επιστημονική Ψυχολογία, τη Φιλοσοφία και Φιλολογία τους Ευρώπης του 19 ου
αιώνα. Συνέβαλε προδρομικά στη δημιουργία τους επιστημονικής Λαογραφίας.
Καθώς ήρθε σε επαφή με την τέχνη και γενικότερα με τον πολιτισμό τους
Ευρώπης, μίλησε στο ελληνικό κοινό για τον Ίψεν και το θέατρό του, καθώς και για
τους μπαλάντες /βαλλίσματα τους τα μεταφράζει στη γλώσσα τους.
Ο Γεώργιος Βιζυηνός έπαιξε σημαντικό ρόλο στον καθαρά χώρο τους λογοτεχνίας.
Ενώ ξεκίνησε με την καθαρεύουσα του φαναριωτισμού, πέρασε στη δημοτική και
εντάχθηκε στη λεγόμενη γενιά του 1880.
Στην πεζογραφία είναι πρωτοπόρος μαζί με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη του
ηθογραφικού διηγήματος. Τα αφηγήματα και διηγήματα που απευθύνονται σε
μικρότερες ηλικίες βάζουν την παιδική λογοτεχνία σε νέα τροχιά. Η ποίησή του, για
μεγάλους και μικρούς, είναι πλούσια σε θεματολογία και με σημαντική τεχνική και
ευαισθησία. Στα λογοτεχνικά του έργα η Θράκη είναι παρούσα σε πολλά επίπεδα. Ο
παραδοσιακός πολιτισμός, τα ήθη και έθιμα, η θρακιώτικη ντοπιολαλιά στολίζουν
τα κείμενα, χωρίς τον φολκλορισμό που επικράτησε στον εικοστό αιώνα.
Ενώ ο Γεώργιος Βιζυηνός έχει τόσο πλούσιο, ποικίλο και σημαντικό έργο, όσο
ζούσε και τους δεκαετίες που ακολούθησαν τον θλιβερό θάνατό του, επικράτησε
αποσιώπηση, περιθωριοποίηση ή διαστρέβλωση του προσώπου του. Εντάχθηκε
τους “παιδικούς” ρηχούς συγγραφείς, τους περίεργους τουρκομερίτες, τους
“ψυχασθενείς” που κάτι δημιούργησαν.
Το πανεπιστημιακό κατεστημένο δεν αποδέχθηκε την επιστημοσύνη και τους
νεωτερικές του ιδέες. Γενικά, θα λέγαμε, ήταν εξωσυστημικός και πρόσφυγας /
ξένος.
Οφείλουμε να ξεχωρίσουμε τη θετική συμπεριφορά κάποιων πνευματικών
ανθρώπων – με πρώτο και καλύτερο τον Κωστή Παλαμά. Από τους μελετητές του
Βιζυηνού στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, αναφέρουμε τον Άγγ. Σικελιανό,
τον Γ. Βαλέτα, τον Π. Παπαχριστοδούλου, τον Στ. Ιωαννίδη, την Κ. Μαμώνη, τον Μ.
Ξηρέα, την Κ. Παπαθανάση Μουσιοπούλου, τον Βαγγ. Αθανασόπουλο. Ξέχωρα
αναφέρω τον Π. Μουλλά 1935 - 2010 που ανανέωσε τη μελέτη του συνολικού
έργου του Βιζυηνού με ευαισθησία και σοβαρότητα. Τις τελευταίες δεκαετίες
επανατοποθετείται το έργο του Βιζυηνού και αναγνωρίζεται η προδρομική του αξία.
*
Ο Κώστας Βάρναλης κατάγεται από την Ανατολική Ρωμυλία / Βόρεια Θράκη. Η
περιοχή αυτή αποτελεί το βόρειο τμήμα της ενιαίας Θράκης, μια τεράστια κοιλάδα
στην καρδιά της βαλκανικής. Γεννήθηκε το 1884 στον Πύργο της Ανατολικής
4
Ρωμυλίας / Βόρειας Θράκης. Μετά το Δημοτικό φοιτά στα πασίγνωστα Ζαρίφεια
Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης, γίνεται - μόλις αποφοιτά - δάσκαλος στον Πύργο.
Παίρνει υποτροφία από την κοινότητα Βάρνας, λόγω του πατέρα του, και το 1903
βρίσκεται στην Αθήνα και εγγράφεται στη Φιλοσοφική, ενώ στην πατρίδα του
αρχίζουν οι ταραχές. Στην Αθήνα έχουμε τους αγώνες για το Δημοτικισμό.
Ο Βάρναλης δεν ξέκοψε την επαφή του με την πατρίδα του. Στον Πύργο περνούσε
κάθε χρόνο τις διακοπές του, έτσι έτυχε το 1906 το καλοκαίρι με τους
'αυθόρμητους' βουλγαρικούς ανθελληνικούς διωγμούς.
Στα σημαντικά "Φιλολογικά Απομνημονεύματά" του, που κυκλοφόρησαν μετά
θάνατο, μπορούμε να δούμε πολλές λεπτομέρειες από τη ζωή του ίδιου του
Βάρναλη και των Ελλήνων γενικότερα στη Βόρεια Θράκη.
Ο Κώστας Βάρναλης από το 1904 που εξέδωσε την ποιητική του συλλογή
"Κηρήθρες" ως το θάνατό του ασχολήθηκε και διακρίθηκε στην ποίηση, στο πεζό,
στα κριτικά - αισθητικά κείμενα.
Αναφέρουμε τις ποιητικές συλλογές «Το φως που καίει» και «Σκλάβοι
Πολιορκημένοι», το πεζογράφημα «Η Αληθινή Απολογία του Σωκράτη», το θεατρικό
«Άτταλος ο Τρίτος», τα κριτικά «Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική», «Αισθητικά -
Κριτικά», «Άνθρωποι Ζωντανοί - Αληθινοί».
Ο Βάρναλης μετέφρασε επίσης Αριστοφάνη, Ευριπίδη, Ξενοφώντα, Σοφοκλή,
Κορνήλιο, Μολιέρο, Ρακίνα, Φλωμπέρ κ.ά. Αξιοπρόσεκτη επίσης είναι η μετάφραση
και διασκευή για νέους του «Δον Κιχώτη» του Μιγκέλ Θερβάντες, καθώς και το
παιδικό βιβλίο «Δώδεκα διαλεχτά παραμύθια».
Λυρικός και σατιρικός ποιητής, δυνατός και εύστοχος πεζογράφος, διεισδυτικός
και σφαιρικός κριτικός, σε όλα τα έργα του ο Βάρναλης δείχνει κοινωνική
ευαισθησία και ματιά, ενώ συναιρεί το ελληνικό με το οικουμενικό, το λαϊκό με το
λόγιο, την παράδοση με την πρωτοπορία.
Ιδεολόγος αγωνιστής, πιστεύει στον κοινωνικό και απελευθερωτικό ρόλο της
τέχνης, παλεύοντας το στείρο και αντιδιαλεκτικό ιδεαλισμό.
Ο σύγχρονος άνθρωπος πολλά έχει να κερδίσει όταν έρθει σε επαφή με το
ριζοσπαστικό πνεύμα του Βάρναλη. Ειδικά εμείς, εδώ στο χώρο της Θράκης και
ευρύτερα της Μακεδονίας, που έχει κατακλυσθεί τα τελευταία εκατό χρόνια από
πρόσφυγες της Βόρειας και Ανατολικής Θράκης, στο έργο του Κώστα Βάρναλη θα
συναντήσουμε τις ρίζες μας, την ψυχή των προγόνων μας, για να εισπράξουμε
δύναμη και έμπνευση στον αγώνα για δικαιότερη και ομορφότερη ζωή.
Το 2024 που τιμούσαμε τα πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Βάρναλη,
προβάλαμε το σύνθημα «Ο Άγνωστος Βάρναλης». Αιτιολογώ :
Όταν το 1926 απολύθηκε από το δημόσιο για πολιτικούς λόγους, συνεργάστηκε για
λόγους βιοπορισμού με τον Τύπο γράφοντας καθημερινά χρονογραφήματα - που
μοιάζουν με επιφυλλίδες και μικρά άρθρα. Συνολικά 3.500 κείμενα! Ένας θησαυρός
θέσεων και απόψεων του Κώστα Βάρναλη, για θέματα ποικίλα επικαιρότητας αλλά
και διαχρονικά.
Τα τελευταία χρόνια ο Νίκος Σαραντάκος συγκεντρώνει, ταξινομεί θεματολογικά
και δημοσιεύει στις εκδόσεις «Αρχείο» τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη.
5
Έχουν εκδοθεί ήδη δέκα τόμοι. Πολλά απομένει να γίνουν για να συγκροτηθούν τα
Άπαντα του Κώστα Βάρναλη.
*
Ο Κώστας Θρακιώτης, ψευδώνυμο του Θαλή Προδρόμου, γεννήθηκε στην
Αλεξανδρούπολη το 1909, σπούδασε φιλολογία, δίδαξε σε σχολή θεάτρου και
εργάστηκε στη μέση εκπαίδευση. Πέθανε στις 6 Δεκεμβρίου 1994 στην Αθήνα.
Ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου. Έζησε όλα τα συνταρακτικά γεγονότα του
εικοστού αιώνα, πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, φυλακίστηκε και εξορίστηκε
στη Μακρόνησο και στον ΄Αη Στράτη.
Το πλούσιο, γεμάτο αγάπη για τον απλό άνθρωπο του λαού μας έργο του
μεταφέρει την πλούσια πείρα του. Η σχέση του με τη Θράκη είναι διαρκής, στη ζωή
και στο έργο του. Είναι ένας από τους πρωτοπόρους της γενιάς του ’30 με την
ποιητική του δουλειά.
Αναφέρουμε : Στον ελεύθερο δρόμο 1932, Εμείς δε θα βαδίσουμε 1933,
Ανεμίζουμε σημαία μας την Άνοιξη 1955, Συμφωνία του Ορφικού Ρόδου 1957, Ο
άνθρωπος του έρωτα και της στάκτης 1963 (απέσπασε το Κρατικό βραβείο ποίησης
του 1964, Πορεία και Σταθμοί (εκλογή 1927 – 1964), Φωτοσκιές 1972, Διαμαρτυρίες
και σατιρικά γυμνάσματα 1975, Πικρές σταγόνες σ’ άδειο ποτήρι 1977, Πέρα από τη
δυναστεία και τα οράματα του κόσμου 1979, Από τη φυλακή του χρόνου 1981, Η
κραυγή της σιωπής μου 1985, Στην κόλαση του Ημεροδήκτη 1987, Η οργή των
αγαλμάτων 1989. Συνολικά το ποιητικό του έργο αποτελείται από 21
δημοσιευμένες ποιητικές συλλογές.
Εκτός από την ποίηση ο Κώστας Θρακιώτης έγραψε θέατρο, το έργο
του Άλμπατρος 1933 πήρε βραβείο στον Καλοκαιρίνειο θεατρικό διαγωνισμό,
δοκίμια και ιστορία λογοτεχνίας Σύντομη ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
1965, Η τέχνη στη ζωή και στην εποχή μας 1976, Διηγήματα Οι Χαρταετοί 1983,
Θρακικές Ιστορίες 1988, μυθιστόρημα Ένα παιδί στην καταχνιά 1984.
Επίσης μετέφρασε τον Οιδίποδα Τύραννο και τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του
Σοφοκλή, 1948, 1855, 1977, την Παλατινή Ανθολογία 1980, Ουδέν νεώτερον από το
δυτικόν μέτωπον Ε. Μ. Ρεμάρκ. Μιλώντας για το έργο του Κώστα Θρακιώτη
αναφέρουμε τη θρακική θεματολογία, το αγωνιστικό και κοινωνικό στοιχείο που
κυριαρχεί στο έργο του. Ανήκοντας στη γενιά του 30, αντιλαμβάνεται την
επερχόμενη λαίλαπα του β΄ παγκόσμιου πολέμου και την τρομακτική άνοδο του
φασισμού, και τα καταγγέλλει με τα ποιήματά του.
Το δέσιμο με την ιδιαίτερη πατρίδα του τη Θράκη, το αποδεικνύουν οι αναφορές
στα λαϊκά της δρώμενα και οι δημοσιεύσεις κειμένων του σε τοπικά περιοδικά.
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η μελέτη που δημοσίευσε στον πρώτο τόμο των
Θρακικών Χρονικών το 1960, «Ο Μύθος των Καλόγερων και του Κιοπέκ-Μπέη στους
Ιχνευτές του Σοφοκλή και γενικότερα σε σχέση με τη γένεση της τραγωδίας».
Κατά τον Κώστα Θρακιώτη «το σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση της αρχαίας
λαϊκής θρησκείας τον έπαιξε ο Διονυσιασμός μαζί με τον μεταγενέστερο Ορφισμό,
6
κανείς σήμερα δεν μπορεί να το αρνηθεί. Η αρχαία Διονυσιακή λατρεία, με την
ολοφάνερη καταβολή των πρωτογονικών σταδίων της φυλετικής λατρείας…».
Η αισιοδοξία της ποίησης του Κώστα Θρακιώτη πηγάζει κατευθείαν από το
αγωνιστικό στοιχείο. Μου κάνει τρομερή εντύπωση ότι, ενώ έχει τόσο πλούσιο
έργο, μ
όνο στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γιάνη Κορδάτου
αναφέρεται το έργο του.
Μιλώντας για τη «Μοντέρνα Ποίηση» ο Κορδάτος αναφέρεται αφενός στους
Σεφέρη, Εμπειρίκο, Ελύτη, Εγγονόπουλο και Αντωνίου που εκπροσωπούν τη αστική
τάξη, ενώ στην αντίθετη παράταξη αναφέρει τους Ρίτσο, Βρεττάκο, Θρακιώτη,
Λειβαδίτη. (σελ. 712). Σε επόμενο κεφάλαιο ο Κορδάτος σημειώνει για τον
Θρακιώτη ότι «Είναι υμνητής της ανθρωπιάς, της αγάπης προς τον πλησίον, της
ειρήνης και της ελευθερίας … Είναι από τους πρωτοπόρους της αντιστασιακής
ποίησης» (σελ. 863).
*
Κλείνοντας αναφέρω το χρέος μας απέναντι στους τρεις μεγάλους δημιουργούς
της ενιαίας Θράκης: να ξαναδιαβάσουμε τον Γεώργιο Βιζυηνό, να ανακαλύψουμε
τον άγνωστο Κώστα Βάρναλη και να αναδείξουμε τον ρόλο του Κώστα Θρακιώτη
στη σύγχρονη ποίηση. Θεωρώ ότι τα πρώτα βήματα ήδη έγιναν…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ - ΞΑΝΘΗ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2025
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου